ZAMEK GRODZIEC

Zamek książęcy położony na szczycie bazaltowego wzgórza o tej samej nazwie (389m.n.p.m.). Pierwotnie wczesnośredniowieczny gród obronny z VII-IX wieku słowiańskiego plemienia Bobrzan. W X wieku po wcieleniu Śląska do Polski podniesiony do rangi kasztelani.

Wzmiankowany po raz pierwszy w 1155 roku w bulli papieża Hadriana IV. Jego zadaniem było kontrolowanie ważnego szlaku handlowego biegnącego z zachodu na wschód, nazywanego Królewską Drogą. Prawdopodobnie jeden z ważniejszych grodów w systemie obronnym nazywanym Wałami Śląskimi. Na początku XIII wieku został opanowany przez zbójników. Odbity w 1229 roku przez połączone wojska mieszczan Bolesławca i Złotoryi. Zapewne koło połowy XIII wieku przy kasztelu wzniesiono świątynię pod wezwaniem św. Jerzego.

Na przełomie XIII i XIV wieku podupadł i stracił swoją pozycję militarną na rzecz okolicznych miast wyposażonych we własne systemy obronne oparte o murowane zamki obwiedzione wysokimi murami. Przejściowo stanowił własność księcia legnicko-brzeskiego Bolesława III Szczodrego a od 1320 roku w posiadaniu rodu Bożywojów. Prawdopodobnie za ich czasów powstały pierwsze murowane umocnienia a zamek składał się z budynku mieszkalnego i wieży. Od połowy XV wieku stanowił własność księcia legnicko-brzeskiego Fryderyka I. Za jego czasów od 1473 roku rozpoczęła się rozbudowa zamku. W efekcie powstało założenie o kształcie wydłużonego sześcioboku stanowiące - zamek górny z budynkiem mieszkalnym  po stronie zachodniej zakończonym z obu stron basztami oraz potężnymi murami z bramą wjazdową chronioną masywną, czworoboczną wieżą. Rozległe przedzamcze również otoczone było murami i posiadało murowane zabudowania gospodarcze.

W 1522 roku kolejna rozbudowa i przebudowa surowej gotyckiej siedziby na renesansową rezydencję z inicjatywy Fryderyka II pod kierunkiem architekta ze Zgorzelca Wendela Raskopfa. Dom mieszkalny został przekształcony nieomal w pałac, powstały nowe budynki w obrębie murów górnego zamku oraz na terenie przedzamcza dwie basteje (kaponiery) po obu stronach bramy, przystosowane do broni palnej. W 1523 pożar strawił niemal połowę zamku. Szybko jednak zamek odbudowano. Od 1526 roku prowadzono prace fortyfikacyjne i budowlane w wyniku których pogłębiono i poszerzono fosę, wzmocniono bramę, zbudowano dwie baszty od strony wschodniej i zachodniej, przystosowano obwarowania do użycia broni palnej przez wykonanie otworów strzelniczych. W 1633 roku zamek został zdobyty, podpalony, ograbiony i zniszczony przez wojska cesarskie dowodzone przez Albrechta Wallensteina. A w 1642 roku ponownie oblegany, zdobyty, splądrowany i wysadzony w powietrze przez Szwedów. Po roku powrócił do starych właścicieli. Planowana w 1675 roku odbudowa zamku nie doszła do skutku z powodu przedwczesnej śmierci ostatniego z książąt legnicko-brzeskich Jerzego Wilhelma.

W XVII i XVIII wieku zamek często zmieniał właścicieli. W okresie tym nie prowadzono żadnych poważniejszych prac rekonstrukcyjnych. Jeden z właścicieli w latach 1718-1727  wybudował u podnóża góry wspaniały, barokowy pałac. W latach 1801-1802 częściowa odbudowa i rekonstrukcja zamku przez hrabiego Hochberga z Książa. Przystosowano wówczas zamek do zwiedzania, jednak główna część zamku pozostała nie odbudowana, wykonano także prace zabezpieczające mury. Wewnątrz głównego budynku urządzono niewielką ekspozycję muzealną. W tym czasie powstał także park angielski i drewniany dom ogrodnika na terenie przedzamcza. Kolejna odbudowa w stylu renesansowym miała miejsce w latach 1906-1908 według planów berlińskiego architekta Bodo Ebhardta na zlecenie ówczesnego właściciela Willibalda Karola von Dirksena. Wykorzystano istniejące fragmenty wieży bramnej z mostem, wieży północno-wschodniej wraz z murami oraz zrekonstruowano główny budynek mieszkalny. Na zamku umieszczono hotel, restaurację oraz małe muzeum. W tym czasie patronat nad zamkiem sprawowało Śląskie Towarzystwo Historyczne.

Pod koniec lub tuż po zakończeniu II wojny światowej zamek został zniszczony przez pożar, zbiory zamkowe rozkradzione, zniszczone a najcenniejsze wywiezione do Rosji. Zamek w krótkim czasie uległ dewastacji i został opuszczony. W 1959 roku przeprowadzono pierwsze prace porządkowe i zabezpieczające a w następnym wykonano dokumentację i przystąpiono do odbudowy. W jej wyniku zrekonstruowano dach w głównym budynku, mury obwodowe, niektóre wieże, drewniane elementy schodów i przejść oraz częściowo most zwodzony. Potem zamek zmieniał właścicieli - Cementownia " Podgrodzie", Instytut Sztuki Teatru Laboratorium Jerzego Grotowskiego, potem prywatny właściciel a obecnie od 2002 roku  zarządza nim Gmina Zagrodno. W zamku prowadzone są prace zabezpieczająco-remontowe. W skład zabudowań zamkowych wchodzą: na zamku górnym - budynek mieszkalny z cylindryczną basztą i czworoboczną wieżą ze spiczastymi dachami, mury z wysoką wieżą chroniącą bramę wjazdową oraz przedzamcze otoczone murami na które prowadzi droga przez bramę dolną.

Kalendarium:

- VII - IX w. - założenie wczesnośredniowiecznego grodu słowiańskiego plemienia Bobrzan, prawdopodobnie wchodzącego w skład systemu obronnego tzw. Wałów Śląskich;
- 1155 r. - pierwsze wzmianki w dokumentach (bulla protekcyjna papieża Hadriana IV;
- 1175 r. - wystawienie w Grodźcu pisma fundacyjnego dla klasztoru cystersów w Lubiążu przez księcia Bolesława Wysokiego;
- I połowa XIII w. - wzniesienie przy kasztelu świątyni pod wezwaniem św. Jerzego;
- II połowa XIII w. - częściowa utrata znaczenia obronnego ze względu na fortyfikację okolicznych miast;
- I połowa XIV w. - Grodziec w dobrach rycerza - Jana z Zagrodna, a po jego śmierci pod władaniem księcia legnicko-brzeskiego - Bolesława III Szczodrego
- 1320 r. - nabycie Grodźca przez rodzinę Bożywojów (kasztelania opuszczona i prawdopodobnie w ruinie);
- przełom XIV-XV w. - częste zmiany właścicieli;
- I połowa XV wieku pozostałości kasztelani wykorzystywane przez rycerzy rabusiów;
- 1417 r. - przekazanie części folwarku we wsi Grodziec - rycerzowi Tammo von Schellendorf przez księcia legnicko-brzeskiego Ludwika II;
- początek lat 70-tych XV w. - Grodziec pod władaniem księcia legnicko-brzeskiego Fryderyka I
-1470 r. - początek prac budowlanych na przyszłym wzgórzu zamkowym
  * 1471 r. - początek budowy podpiwniczonej części mieszkalnej w po zachodniej stronie góry,
  * 1473 r. - kontrakt na budowę okrągłej wieży z mistrzami: Błażejem Rose z Wrocławia (starszy cechu murarskiego), Bartłomiejem Blauschuch z Legnicy i Janem Trauernicht ze Zgorzelca;
-1479 r. - rozszerzenie posiadłości Grodźca o folwark w Witanówce;
- 1488 r. - Grodziec pod władaniem Fryderyka II po śmierci Fryderyka I;
- 1505 r. - oficjalny podział majątku pomiędzy braci: Fryderyka II i Jerzego I - Grodziec pozostaje pod władaniem Fryderyka II;
- 1521-1526 - pełnienie przez Grodziec funkcji reprezentacyjnych domu książęcego księcia Fryderyka II - namiestnika Dolnego Śląska;
- 1521 r. - rozbudowa zamku pod kierunkiem Wendela Rosskopfa ze Zgorzelca:
  * wykonanie lub prace uzupełniające dolnej kondygnacji budynku mieszkalnego w stylu wczesnorenesansowym,
  * budowa klatki schodowej w palatium,
  * budowa łącznika pomiędzy palatium a narożną wieżą północną;
- 1523 r. - zniszczenie przez pożar niemal połowy nowego zamku oraz początek natychmiastowej odbudowy;
- 1526 r. - początek szeroko zakrojonych prac fortyfikacyjnych pod kierunkiem hrabiego Jana von Hradecka:
  * poprawienie fos i bramy wjazdowej na podzamcze,
  * budowa dwóch półokrągłych bastej (kaponier) od strony wschodniej i zachodniej,
  * przystosowanie całości założenia do broni palnej przez wykonanie otworów strzelniczych;
- 1528 r. - Grodziec siedzibą rycerzy rabusiów;
- 1547 r. - Grodziec pod władaniem Fryderyka III po śmierci jego ojca Fryderyka II;
- 1549 r. - słynny wielki turniej rycerski zorganizowany przez księcia Fryderyka III;
- 1553 r. - przeniesienie z Legnicy do Grodźca całego dworu książęcego;
- odsunięcie od władzy Fryderyka III w wyniku konfliktu z cesarzem, Grodziec pod władaniem Henryka XI;
- 1558 r. - zakup Grodźca przez Jerzego II brzeskiego;
- 1577 r. - wydzierżawienie Grodźca - rycerzowi Leonardowi Skopp-Kotzenau;
- powrót Henryka XI z zagranicy i wzięcie siłą Grodźca należącego z nadania cesarza Maksymiliana II wraz z całym księstwem legnickim do Fryderyka IV;
- działalność rozbójnicza na zamku Grodziec;
- 1578 r. opuszczenie zamku przez Henryka XI;
- 1578 r. - nowy podział księstwa przez cesarza, Grodziec ponownie w rękach Henryka XI;
- 1588 r. - po śmierci Henryka XI Grodziec ponownie pod panowaniem Fryderyka IV;
- 1590 r. - postawienie browaru;
- 1590 r. -  burgrabią na zamku Schweinichen;
- 1596 r. - początek nieukończonych prac budowlanych przerwanych śmiercią Fryderyka IV;
- 1596 r. - kolejnym właścicielem zamku - Joachim Fryderyk; - po osiągnięciu pełnoletniości właścicielem zamku - syn Fryderyka IV - protestancki książę legnicko-wołosko-złotoryjski - Jerzy Rudolf;
- 1615 r. - koniec dzierżawy zamku;
- 1620-1621 rozbudowa zamku:
  * wzniesienie nowej, dużej wieży,
  * wzmocnienie głównej wieży obrony,
  * postawienie nowego mostu zwodzonego,
- 1625-1626 prace przygotowujące zamek do obrony:
  * wzniesienie zadaszenia obronnego przejść na murach oraz ganków strzelniczych,
  * usypanie nowego wału przy dolnym moście zwodzonym,
- 1625 r. - projekt Saebischa - mający zwiększyć siłę obronną zamku, polegający na dopasowaniu szańców do istniejących bastei i murów;
- 1633 r. - zdobycie Grodźca przez wojska Albrechta von Wallensteina (zamek ograbiony i zniszczony), w zamku obóz wojsk cesarskich;
- 1642 r. - zajęcie Grodźca przez wojska szwedzkie, zamek kwaterą generałów: Stahlhansa i Torstenssona;
- 1643 r. - odbicie zamku przez wojska cesarskie,
  * rozkaz generała Monteverguesa zniszczenia zamku;
- 1646 r. - podczas wysadzania zamku śmiertelnie ranny miejski mistrz murarski z Legnicy;
- 1675 r. - wizytacja ruin zamku przez księcia legnicko-brzeskiego - Jerzego Wilhelma i oświadczenie chęci odbudowy;
- śmierć młodego księcia - Jerzego Wilhelma, Grodziec pod zarządem cesarskim;
- 1684 r. -właścicielem zamku hrabia Rzeszy - Walter von Gall;
- 1700 r. - kolejnym właścicielem hrabia Rzeszy - Jan Wolfgang von Erankenberg, na zamku drobne prace remontowe;
- 1719 r. - zamek w rękach królewskiego asesora - Otto Ferdynanda Wenancjusza:
  * remont palatium,
  * 1718 r. - rozpoczęcie budowy barokowego pałacu u podnóża wzgórza zamkowego;
- 1749 r. - kolejnym właścicielem - Fryderyk Leopold hrabia von Gessler:
  * 1750 r. - remont dachu zamku,
  * 1751 r. - remont dużej wieży;
- 1753 r. - zamek własnością - Jana Karola von Schallendorfa;
- 1766 r. - zawalenie się dachu palatium;
- 1800 r. - nowym właścicielem Grodźca hrabia Rzeszy - Jan Henryk IV Von Hochberg z Książa:
  * wyrównanie tereny na dziedzińcu i podzamczu,
  * obsadzenie wzgórza drzewostanem na modłę parku angielskiego,
  * przystosowanie do zwiedzania,
  * częściowa rekonstrukcja południowo-wschodniego fragmentu muru obronnego,
  * postawienie drewnianego domu ogrodnika na podzamczu;
- brak większych zniszczeń w czasie wojen napoleońskich:
  * pożar domku letniego na dziedzińcu;
- 1823 r. - kolejna zmiana właściciela - Wilhelm Krystian von Benecke:
  * remont i rozbudowa palatium pod kierunkiem śląskiego architekta - Engelhardta Gensela;
- 1893 r. - zamek własnością saskiego generała, hrabiego - Henckel;
- 1899 r. - kolejnym właścicielem posiadłości i zamku tajny radca niemieckiego MSW- Willibald von Dirksen; rekonstrukcja zamku pod kierunkiem znanego architekta - Bodo Ebhardta i przy współudziale berlińskich mistrzów: Seby, Neiera, Schneidera oraz mistrza Schmellera ze Złotoryji:
  ** 1906 r. -odnowienie frontu palatium, rekonstrukcja i podniesienie części murów, odbudowa narożnej wieży północnej, rekonstrukcja blankowanego korytarza łączącego wieżę z palatium,
  ** 1907 r. - rekonstrukcja sali rycerskiej i kaplicy, prace murarskie przy wieżach północno-wschodniej i południowo-zachodniej oraz moście zwodzonym,
  ** 1908 r. - podwyższenie głównej wieży, rekonstrukcja bramy na podzamcze, pogłębienie fos do pierwotnej głębokości, podwyższenie murów;
- 1939 - 1945 - w latach trwania II wojny światowej na zamku przebywał syn Dirksena;
- 1945 r. -zamek i folwark w Zagrodnie - miejscami ukrycia zbiorów bibliograficznych;
- 1945 r. -zamek spalony i zniszczony przez Rosjan, archiwa wywiezione a wnętrza rozszabrowane;
- 1959 r. - pierwsze prace porządkowe i zabezpieczające ruiny:
  * oczyszczenie dziedzińca z krzewów, drzew i gruzów w "czynie społecznym"
- 1960 r. - wykonanie dokumentacji konserwatorsko-historycznej i pierwsze prace renowacyjne, rekonstrukcja dachu palatium, częściowe odtworzenie mostu zwodzonego oraz drewnianych konstrukcji przejść i schodów;
- 1966 -1970 - patronat i opieka nad zamkiem bolesławickiego malarza - Mieczysława Żołędzia;
- 1967 r. -znalezienie 491 średniowiecznych monet z XIV i XV wieku na zboczu, koło ścieżki prowadzącej do wsi Jurków;
- 1975 - 1978 zamek wykorzystywany jako siedziba Instytutu Aktora Teatru Laboratorium z Wrocławia pod kierownictwem Jerzego Grotowskiego;
  * rekonstrukcja podłóg w dolnej części palatium; -zamek własnością gminy Zagrodno pod opieką PTTK;
- 1981 - 1988 zamek siedzibą dyrekcji cementowni "Podgrodzie" w Raciborowicach;
- 1993 - 2002 zamek dzierżawiony przez prywatnego właściciela;
- obecnie zamkiem zarządza gmina Zagrodno.

Odwiedzony w 2002, 2003 i 2021 roku

J.A.K. 2005-06-12