ZAMEK W BRODNICY

Ruiny jednego z najpotężniejszych zamków krzyżackich, wzniesionego w pierwszej połowie XIV wieku, w bezpośrednim sąsiedztwie murów miejskich ufortyfikowanej Brodnicy.

W średniowieczu ziemie na których położona jest obecnie Brodnica wchodziły w skład ziemi chełmińskiej i należały do dzielnicy mazowieckiej choć etnicznie bardziej związane były z Kujawami. Położenie to w obrębie polsko-pruskiego pogranicza sprzyjało powstawaniu ufortyfikowanych grodów. I tak pierwszy ufortyfikowany gród nad Drwęcą powstał prawdopodobnie jeszcze w XII wieku i pełnił funkcję wysuniętej strażnicy książąt mazowieckich. W 1222 roku książę Konrad Mazowiecki za podjęcie akcji misyjnej na Mazowszu nadał dobra w zachodniej części ziemi chełmińskiej pruskiemu biskupowi Chrystianowi. Akcja misyjna wywołała liczne odwety ze strony pogańskich plemion pruskich. W celu ochrony tych ziemi przed Prusami Konrad Mazowiecki w 1230 roku sprowadził i osadził na ziemi chełmińskiej Krzyżaków. Mniej więcej w tym samym okresie tj. w latach trzydziestych XIII wieku gród w Michałowie stał się ważnym ośrodkiem władzy kasztelańskiej.
Jednak machinacje i fałszerstwa Krzyżaków doprowadziły w 1243 roku do ostatecznego zrzeknięcia się przez biskupa Chrystiana zwierzchnictwa nad Ziemią Chełmińską na rzecz Zakonu. Umożliwiło im to, początkowo budowę osady naprzeciwko grodu a w późniejszym okresie, mimo oczywistych protestów załogi, zbrojne zajęcie strażnicy książęcej. Do końca XIII wieku, po przystosowaniu odpowiednio do nowych potrzeb strażnica ta o konstrukcji drewniano-ziemnej użytkowana była przez Zakon. Krzyżacki kronikarz Piotr z Duisburga podaje wiadomość, że gród w roku 1263 został spalony w czasie najazdu Jaćwingów. Jednak wobec współczesnych historyków przeważa pogląd, że powyższa informacja dotyczyła raczej zniszczenia strażnicy krzyżackiej nad Jeziorem Strażym. Antypogańska działalność zakonu krzyżackiego doprowadziła w roku 1283 do ostatecznego stłumienia, ostatniego powstania pruskiego i umożliwiła swobodną kolonizację zdobytych ziem. Do kolejnego zniszczenia grodu i złupienia pobliskiej osady doszło według krzyżackiego kronikarza 29 IX 1298 roku, tym razem przez wojska litewskie. Ta informacja również bywa podważana przez obecnych znawców tematu i być może dotyczyła umocnień w rejonie Żmijewa.
Początek XIV wieku przyniósł Krzykom kolejne sukcesy polityczne, bowiem w roku 1303 książęta mazowieccy musieli zastawić Ziemię Michałowską którą ostatecznie utracili na rzecz Zakonu w roku 1317. Wzrost znaczenia militarnego i kondycji finansowej Zakonu oraz zmieniająca się sytuacja polityczna związana z jednoczeniem ziem polskich po okresie rozbicia dzielnicowego zdecydowały o konieczności wzmocnienia Brodnicy. Dotychczas użytkowany gród nie spełniał już w odpowiednim stopniu funkcji nadgranicznej strażnicy i ochrony szlaku handlowego prowadzącego z Ziemi Chełmińskiej na Mazowsze. W celu wzmocnienia i obrony nadgranicznej miejscowości na początku XIV wieku rozpoczęto budowę zamku murowanego a w latach dwudziestych otoczono miasto murem obwodowym niezależnym od umocnień zamkowych.

Dokładna data rozpoczęcia budowy zamku nie jest znana, natomiast wiadomo, że pierwsze umocnienia murowane istniały już w 1305 roku i tą datę orientacyjnie przyjmuje się za początek wznoszenia zamku. Budowa przebiegała etami i zakończyła się w 1415 roku. Dla usystematyzowania okres budowy zamku dzieli się na cztery fazy:
- pierwsza faza (1305-1317) – wzniesienie muru obwodowego zamku wysokiego i przedzamcza,
- druga faza (1317-1339) – zakończenie budowy zasadniczej bryły konwentu,
- trzecia faza (1339-1387) – likwidacja zniszczeń popowodziowych i zagospodarowanie przedzamcza,
- czwarta faza (1387-1415) – rozbudowa fortyfikacji zamkowych związana z działalnością Mikołaja Fellensteina.

Na miejsce pod budowę zamku wybrano teren leżący na północ od lokowanego miasta, na prawym brzegu Drwęcy, w pobliżu niewielkiego jej dopływu oraz brodu na rzece.
W pierwszym etapie budowy wzniesiono mury obwodowe zamku, wieżę zamkową oraz część zabudowy wokół wewnętrznego dziedzińca. Rozpoczęto także prace mające na celu ufortyfikowanie przedzamcza pełniącego do chwili zakończenia budowy zamku właściwego rolę obozu warownego. W kolejnym etapie zakończono budowę zamku właściwego, tj. ukończono budynki mieszkalne konwentu. Uwieńczeniem tego etapu budowy było poświęcenie kaplicy zamkowej w 1339 roku. Od tej pory zamek stał się siedzibą komtura. Pierwszym brodnickim komturem został Friedrich von Sprangenberg.

Zamek właściwy założony został na planie kwadratu o długości boku około 45 metrów. Była to konstrukcja czteroskrzydłowa otaczająca niewielki, regularny dziedziniec. Budynki murowane z cegły, wysokości 17 metrów, wsparte były na kamiennym cokole i podpiwniczone. Wyposażone w trzech narożach w czworoboczne wieżyczki wysunięte przed lico muru. W czwartym, północnym narożu zamku stanęła wysoka, nie związana z budynkiem dziesięcio- lub dwunastokondygnacyjna wieża wysokości około pięćdziesięciu metrów. Była to konstrukcja dość nietypowa, bo w dolnej części sześcioboczna a w wyższej ośmioboczna, zwieńczona tarasem obserwacyjnym z ośmioboczną nadbudówką, pierwotnie nakrytą dachem namiotowym. Jedyny dostęp do wieży prowadził z poziomu ganku obronnego obiegającego najwyższe kondygnacje skrzydeł zamkowych. Na wysokości trzeciej kondygnacji znajdował się drugi ganek otaczający wieżę, wsparty na granitowych kroksztynach.
Obok wysokiej wieży w skrzydle północno-wschodnim umieszczony był przejazd bramny wzmocniony rozbudowanym i wysuniętym przed lico muru przedbramiem, prawdopodobnie bezpośrednio kontaktującym się z murem obwodowym. W pomieszczeniach tego skrzydła mieścił się kapitularz. W skrzydle południowo-wschodnim umieszczono refektarz i kaplicę pod wezwaniem Bożego Ciała i Panny Marii. Kaplica ta przykryta była pięcioprzęsłowym, gwiaździstym sklepieniem. Natomiast skrzydło południowo-zachodnie mieściło dormitorium – czyli sypialnię braci zakonnych oraz infirmerię – czyli szpital. W skrzydle północno-zachodnim zlokalizowane były prawdopodobnie komnaty komtura i pomieszczenia dla gości. Pomieszczenia na parterze i w piwnicach wszystkich skrzydeł pełniły funkcje gospodarcze mieszcząc między innymi: kuchnię krzyżacką, izbę kuchenną, magazyny i pomieszczenia składowe. Do skrzydła południowo-zachodniego przylegał dansker (gdanisko), którego drugi, dalszy koniec wychodził poza obręb muru obwodowego w stronę Drwęcy. Zamek właściwy otoczony był niskim murem obwodowym z niewielką, zbudowaną w rzucie kwadratu wieżyczką usytuowaną w północno-zachodnim narożu. Budynki konwentu oddzielał od muru obwodowego szeroki pas międzymurza. Całość założenia zamku wysokiego otaczała z trzech stron głęboka fosa a z czwartej – od zachodu koryto rzeki Drwęcy. Wjazd na zamek umożliwiał most zwodzony. Po stronie wschodniej i południowej przylegało do zamku właściwego rozległe, prawdopodobnie dwuczłonowe przedzamcze założone na planie odwróconej litery L . Otoczone było oddzielnym murem i fosą a wjazd na nie umożliwiały dwie odrębne bramy. Pełniło ono funkcje gospodarcze mieszcząc warsztaty rzemieślnicze i wojskowe. Między innymi na podzamczu znajdowały się kusznikarnia, kuźnia, młyn, browar oraz spichlerze, stajnie i mieszkania dla załogi zamku. Przedzamcze przecinała droga, prowadząca od Bramy Chełmińskiej wchodzącej w skład fortyfikacji miejskich w stronę traktu do Grudziądza. Całość założenia otaczał system fos umożliwiający spiętrzenie wody i całkowite odcięcie zamku wraz z podzamczem od miasta i reszty okolicy.

Jeszcze przed ukończeniem drugiego etapu budowy we wrześniu 1330 roku w okolicę zamku podchodziły wojska polskie i litewskie. Jednak ze względu na brak możliwości technicznych związanych z brakiem sprzętu oblężniczego oraz brakiem doświadczenia w działaniach oblężniczych, ani Łokietek ani Giedymin nie podjęli próby oblężenia. W kolejnym trzecim etapie budowy zagospodarowano przedzamcze i wzniesiono tam tzw. Nowy Dom.

Czwarty okres związany był z pobytem na zamku Mikołaja Fellensteina. Z jego inicjatywy przebudowano fortyfikacje zamkowe przystosowując je do użycia broni palnej. Wtedy to wzniesiono dwie niskie, cylindryczne basteje wyposażone w otwory strzelnicze. Jedna średnicy około 10,5 metra stanęła w północno-zachodnim narożu muru obwodowego w 1415 roku, w miejscu wcześniejszej kwadratowej wieży. Druga zaś średnicy 11,2 metra wzniesiona w tym samym okresie stanęła w narożniku północno-wschodnim.

Kolejny raz wojsko polskie podeszło pod Brodnicę latem 1410 roku po wygranej bitwie pod Grunwaldem. Po długim i ciężkim oblężeniu warownia krzyżacka broniona pod dowództwem komtura Wilhelma Rosenberga skapitulowała. Na krótki okres czasu Brodnica trafiła w posiadanie wojewody sandomierskiego Mikołaja z Michałowa (lub Miechowa). Jednak już w 1411 roku Brodnica powróciła w ręce Zakonu. Na początku tzw. „wojny głodowej” w 1414 roku zamek w Brodnicy oblegany był przez wojska polsko-litewskie pod wodzą Jagiełły i Witolda. Dwudziestodniowe oblężenie z powodu braku większych armat umożliwiających dokonanie wyłomów w murach zamkowych zakończono rozjemem bez próby zdobycia zamku. Już następnego dnia rozejm ten został potwierdzony w Grudziądzu przez aktualnego wielkiego mistrza Zakonu – Michała Küchmeistra. Ponowne oblężenie brodnickiego zamku miało miejsce na początku wojny trzynastoletniej w roku 1454 w związku z wybuchem powstania Związku Miast Pruskich. Po dwutygodniowym walkach zamek został zdobyty przez zbuntowanych mieszczan brodnickich wspieranych przez część rycerstwa ziemi chełmińskiej. W kilka lat później, w roku 1462 zamek w wyniku podstępu ponownie trawił w ręce Zakonu, za sprawą zaciężnych wojsk krzyżackich pod wodzą czeskiego dowódcy – Bernardza Szumborskiego. W roku 1466 Brodnica nominalnie na mocy II pokoju toruńskiego została przyłączona do Polski. Mimo to jeszcze przez kolejnych trzynaście lat zajmowana była przez zaciężne wojska domagające się spłaty zaległego żołdu. Dopiero w roku 1478, w czasie tzw. wojny księżej doszło do uregulowania sytuacji prawnej. Sprawę rozwiązał zwrot wielkiemu mistrzowi krzyżackiemu przez króla Władysława Jagiellończyka sum wypłaconych wojskom zaciężnym. Od roku 1479 zamek pozostawał w rękach królewskich i pełnił funkcję siedziby polskich starostów. Jako pierwszy funkcję tą pełnił – Wincenty ze Skęty. Od końca XV do początku XVII wieku a ściślej w latach 1485-1604 Brodnica pozostawała we władaniu rodu Działyńskich. W tym okresie miasto i zamek uległy w roku 1550 znacznemu zniszczeniu spowodowanemu przez pożar. Jednak wkrótce, zniszczona warownia została odbudowana z inicjatywy starosty – Rafała Działyńskiego. Wzniesiono wówczas w miejscu dawniejszej, zniszczonej, drewnianej zabudowy średniowiecznej dom mieszkalny przy wschodniej kurtynie przedzamcza.

Na początku XVII wieku, za panowania Anny Wazówny (1605-1625) siostry króla Zygmunta III Wazy dom mieszkalny na przedzamczu przebudowano. Około 1616 roku wzniesiono w tym miejscu okazały renesansowy pałac zimowy – stanowiący późniejszą siedzibę królewny. Dokonano w tym czasie także przebudowy trzech narożnych wieżyczek zamku właściwego, które to zostały nadbudowane i zwieńczone barokowymi hełmami. Przebudowano także zwieńczenie głównej wieży, nadając mu kształt kopulasty. Prawdopodobnie także krótsze ściany głównych skrzydeł zamku właściwego zwieńczono schodkowymi szczytami a górne kondygnacje ozdobiono płytkimi blendami.
W połowie XVII wieku zamek wraz z miastem otoczony został szeregiem fortyfikacji bastionowych. Mimo to w czasie potopu szwedzkiego w latach 1655-1656 kilkukrotnie oblegany zamek, został w znacznym stopniu zniszczony. Jeszcze w XVIII wieku pełnił funkcję koszarowe użytkowany doraźnie przez konfederatów barskich. Po I rozbiorze Polski w roku 1772 Brodnica znalazła się w granicach Prus. Na polecenie władz zaborcy w latach 1787-1789 dokonano sukcesywnej rozbiórki skrzydeł zamku właściwego w celu pozyskania materiału do budowy nowych kamienic w mieście. Prace rozbiórkowe kontynuowane były jeszcze na początku XIX wieku. Kres dewastacji położyło wydanie przez króla Prus - Fryderyka Wilhelma IV w 1842 roku rozporządzenie nakazujące wstrzymanie rozbiórki i wykonie prac zabezpieczających i naprawczych przy ocalałej jeszcze wieży.

Pierwsze prace porządkowe i badawcze na zamku w Brodnicy przeprowadzono w okresie międzywojennym. Szerzej zakrojone prace archeologiczne przeprowadzono pod koniec 1939 roku na zlecenie niemieckich władz okupacyjnych. W ich wyniku doszło do odsłonięcia części fundamentów i piwnic zamku właściwego. Kolejne uszkodzenie uprzednio zabezpieczonych ruin zamku nastąpiło w wyniku podpalenia w 1945 roku, pod koniec II wojny światowej.
Prace badawcze i archeologiczne kontynuowane były po wojnie w latach 1953-57. W ich wyniku doszło do odsłonięcia murów przedbramia. Natomiast w latach 1970-76 prowadzono prace konserwatorskie i adaptacyjne mające na celu udostępnienie do zwiedzania oraz zorganizowanie sal muzealnych w odrestaurowanych pomieszczeniach piwnicznych zamku.

Obecnie zamek zachowany jest w postaci trwałej ruiny. Z zabudowy zamkowej zachowała się wieża główna wysokości około 55 metrów z fragmentem budynku bramnego, zarys skrzydeł mieszkalnych do wysokości piwnic, resztki murów obwodowych oraz jedna z okrągłych bastej.
 

J.A.K. 2010-05-23