ZAMEK W GNIEŹNIE

Wzgórze Lecha w Gnieźnie - miejsce nierozerwalnie związane z historią Polski, To również miejsce gdzie znajdował się zamek.

Pierwszy gród w Gnieźnie powstał w X w. i był jednym z centralnych grodów państwa Polan. Powstanie pierwszego kamiennego zamku z kaplicą przypisywane jest Mieszkowi I, końcu X w. Biorąc pod uwagę stołeczny charakter Gniezna w ówczesnym czasie podejrzewa się, że po roku 966 Mieszko I prawdopodobnie wzniósł w obrębie grodu palatium książęce z kaplicą tj., zespół pałacowo-sakralny stanowiący siedzibę władcy. Znajdować miał się on w miejscu obecnego kościoła św. Jerzego.

Co do powstania zamku średniowiecznego w Gnieźnie istnieją spore rozbieżności wśród historyków, znawców tego tematu.

Według pierwszej z nich inicjatorem budowy zamku murowanego w Gnieźnie był arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki. Zamek zaś wzniesiono w połowie XIV wieku, na wzgórzu nad jeziorem Jelonek, mniej więcej w miejscu starszego grodu. Było to założenie na planie regularnym, posadowione częściowo na pozostałościach drewnianych elementów wałów obronnych wcześniejszego podgrodzia. Do budowy zamku użyto cegły wspartej na kamiennych fundamentach. Głównym elementem budowli był tzw. „wielki dom” czyli siedziba arcybiskupa. Była to budowla jednotraktowa o osi długiej skierowanej z południowego-zachodu na północny-wschód i o przybliżonych wymiarach 10-30 metrów, wzmocniona narożnymi skarpami . Od strony ściany południowo -wschodniej do budynku przylegała kwadratowa przybudówka - pełniąca prawdopodobnie funkcję zewnętrznej klatki schodowej. Całość zapewne otoczona była murem obwodowym w przebiegu którego znajdowała się wieża a w późniejszym okresie także przynajmniej jedna narożna baszta usytuowana w północno-wschodnim narożniku założenia. Budowla ta pełniła zasadniczo funkcje reprezentacyjne więc przedstawiała skromne walory obronne.

Natomiast według teorii Cz. Sikorskiego, w średniowieczu nie było w Gnieźnie murowanego zamku. Po przeanalizowaniu kroniki Jana z Czarnkowa i akt kościelnych autor dowodzi ,że średniowieczną rezydencją biskupów gnieźnieńskich był drewniany zespół dworski o niewielkich walorach obronnych, prawdopodobnie otoczony jedynie parkanem. Ulokowany był na północ od katedry i kościoła św. Jerzego, na wzniesieniu o tej samej nazwie, zwanym również Żnińską Górą, na miejscu wcześniejszego grodu. Użytkowany był do początku XV wieku, potem opuszczony. Jednak główny budynek zespołu jeszcze przez jakiś czas wykorzystywany był jako mieszkanie wikariuszy katedralnych.
Budowę zaś zamku murowanego rozpoczęto dopiero w 1515 roku z inicjatywy prymasa Jana Łaskiego, pod kierownictwem budowniczego Jana Wysockiego. Jednak za życia prymasa budowa planowanego rozległego założenia zamkowego nie została ukończona. Powstał zaledwie murowany dom mieszkalny być może z towarzyszącymi mu zabudowaniami oraz fundamenty pozostałych obiektów. Nieukończenie budowy założenia obronnego powodowało jego niewielką wartość militarną.
Około połowy XV wieku z powodu przeniesienia stałej siedziby arcybiskupiej z Gniezna do Łowicza zamek stracił na znaczeniu i znalazł się poza kręgiem zainteresowań swoich właścicieli. Poważnemu uszkodzeniu uległ w czasie wielkiego pożaru Gniezna w roku 1613. Mimo odbudowy nie przedstawiał już większej wartości, skoro w roku 1642 arcybiskup Maciej Łubieński wystąpił wobec kapituły z propozycją jego rozebrania w celu pozyskania materiałów budowlanych niezbędnych do odbudowy katedry zniszczonej po pożarze z 1613 roku. Do kolejnych zniszczeń zamku doszło w czasie wojen polsko-szwedzkich, tj. w czasie potopu szwedzkiego w roku 1655 i wojny północnej w roku 1707. Ostatni raz zamek wykorzystany został przez prawowitych właścicieli w roku 1720 z okazji ingresu prymasa Teodora Potockiego. Potem jeszcze do roku 1779 użytkowany był jako mieszkanie kantora kościelnego – Karczowskiego. Od tamtej pory całkowicie opuszczony i stopniowo rozbierany przez okoliczną ludność w celu pozyskania materiałów budowlanych. Na początku XIX wieku ruiny gnieźnieńskiego zamku drogą publicznego przetargu zostały wystawione na sprzedaż w celu rozbiórki. Natomiast ostatecznej rozbiórki ruin zamkowych dokonano w 1831 roku.

Badania archeologiczne pozostałości zamku w Gnieźnie przeprowadzone zostały w latach 1936-1938. W ich wyniku doszło do odsłonięcia zasypanych fundamentów oraz na ich podstawie odtworzenia planu sytuacyjnego założenia przez E. Sipińskiego w roku 1937. Prace wykopaliskowe przeprowadzono również w 1999 roku w ogrodach probostwa katedry. Odsłonięto wówczas fragment muru zamkowego z dwoma strzelnicami, ciągnący się wzdłuż pałacu arcybiskupiego. Obecnie zachowane relikty tego obiektu nie są ogólnie dostępne, bowiem znajdują się: na terenie probostwa katedralnego, pod siedzibą drukarni Wydawnictwa Gaudentinum (fragmenty fundamentów narożnej baszty) oraz na ternie ogrodu u zbiegu ulic Tumskiej i Łaskiego (prawdopodobnie fragment drugiej baszty).

J.A.K. 2013-11-08