ZAMEK SOCHACZEW

Na wysokiej, polodowcowej skarpie rzecznej, na prawym brzegu Bzury, w obecnej południowej części miasta znajdują się ruiny zamku z końca XVIII wieku zbudowane na podwalinach starszego XVII wiecznego zamku starościńskiego.

Pierwsze choć kontrowersyjne wzmianki historyczne o Sochaczewie pochodzą z roku 1138 i dotyczą pobytu i śmierci  króla Bolesława III Krzywoustego w tutejszym klasztorze Benedyktynów pod wezwaniem Świętej Trójcy. Hipoteza istnienia w Sochaczewie już w wieku XI grodu drewniano-ziemnego położonego na terenie zalewowym w tzw. Poświętnem nie znalazła potwierdzenia w badaniach archeologicznych. Znaleziono tam jedynie relikty kościoła farnego z XIII wieku. Pierwsze potwierdzone historycznie informacje o zamku pochodzą natomiast z roku 1221 i dotyczą kasztelana o imieniu Falanta. Gród obronny o konstrukcji drewniano-ziemnej powstał prawdopodobnie dopiero pod koniec XII wieku i posadowiony został na nadrzecznej skarpie na południe od lokowanej osady targowej. Od zachodu gród zabezpieczony był stromym i wysokim bokiem skarpy opadającej w kierunku zalewowego terenu tuż nad prawym brzegiem Bzury. Od północy oddzielony od osady głęboką doliną niewielkiego potoku uchodzącego u podnóża skarpy do Bzury. Jedynie od południa i wschodu – gdzie nie było naturalnej obrony z czasem wykopano głęboką, sztuczną fosę napełnianą wodami potoku. Gród mimo niezbyt pokaźnych rozmiarów – powierzchni majdanu około 50-70 metrów kwadratowych, otoczonego wysokim wałem o średnicy podstawy około 10 metrów, pełnił ważne funkcje militarne, administracyjne i gospodarcze. Stanowił siedzibę kasztelani i strzegł przeprawy przez Bzurę. Gród w Sochaczewie funkcjonował przez okres około 100-130 lat i zniszczony został całkowicie w roku 1286 w czasie najazdu litewsko-ruskiego.

Ze względu na brak danych źródłowych nie można jednoznacznie określić fundatora zamku murowanego ani dokładnej daty jego powstania. Inicjatorami budowy zamku byli zapewne książęta mazowieccy. Być może pierwsze murowane fortyfikacje powstały już pod koniec życia księcia rawskiego – Siemowita II. Jednak bardziej prawdopodobnym fundatorem zamku wydaje się być Siemowit III – książę, czerski, rawski i liwski.
Dotychczasowa hipoteza związana z faktem historycznym – nadania przez Kazimierza Wielkiego zamku (castrum) Siemowitowi III w roku 1355 zakładała, że owo nadanie dotyczyło fortyfikacji o konstrukcji jeszcze drewnianej. Jednak badania archeologiczne jednoznacznie wykluczają możliwość odbudowy grodu drewnianego po najeździe i spaleniu w roku 1286. Obecnie przyjmuje się, że zamek w Sochaczewie powstał koło połowy XIV wieku. Budowę zamku poprzedziło sztuczne podwyższenie wzgórza zamkowego poprzez nadsypanie znacznej warstwy ziemi.

Zamek założony został na planie zbliżonym do trapezu prostokątnego o wymiarach 35*30 metrów i powierzchni około 1200 metrów kwadratowych. Za budulec posłużyła cegła palcówka oparta na kamiennym fundamencie. Elementami murowanymi późnośredniowiecznego zamku w Sochaczewie były mury obwodowe o grubości około 2,5 metra i przypuszczalnej wysokości około 5-8 metrów oraz dwie wieże: wschodnia i północna wysunięte całym obwodem poza ciąg muru obwodowego. Cała zabudowa wewnętrzna była natomiast drewniana. Wieże pierwotnie, prawdopodobnie były wysokości murów obwodowych. Wieża wschodnia założona była na planie prostokąta o wymiarach 7,5-4,5 metra, natomiast wymiary ani kształt wieży północnej nie są znane. Prawdopodobnie była to początkowo jedyna budowla na zamku posiadająca murowane sklepienie.
Pierwotny wjazd do zamku poprowadzony był przez mur kurtynowy przy wieży północnej.
Ze względu na swoje umiejscowienie oraz dość wczesny okres powstania fortyfikacji murowanych – zamek w Sochaczewie nabrał w XIV i XV wieku dużego znaczenia politycznego i militarnego. Stanowił siedzibę księcia i centrum wydarzeń politycznych na Mazowszu. To właśnie na zamku lub w jego pobliżu książę Siemowit III zorganizował w 1377 roku zjazd wielmożów i książąt mazowieckich, na którym uchwalono – statuty mazowieckie – stanowiące pierwszy, pisany zbiór praw dla całego Mazowsza.
Kolejnym ważnym wydarzeniem w historii zamku było podpisanie aktu inkorporacji części Mazowsza wraz z ziemią sochaczewską do Korony w roku 1476, sygnowane przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Od tej pory zamek stał się siedzibą starosty oraz stanowił jedną ze stacji królewskich – służącą władcy w czasie licznych podróży po kraju.
Kolejni starostowie dokonali wielu przebudów. Między innymi koło XV wieku zmieniono wjazd na zamek – przenosząc go do wieży wschodniej i prowadząc przez długi dębowy most zabezpieczony poręczą. Na przełomie XV i XVI wieku aby usprawnić system obronny zamku usypano z trzech stron, tj. od strony wschodniej, południowej i częściowo także od strony północnej dwa wały ziemne. Miały one dostosować zamek do powszechnie już wtedy używanej broni palnej.
Także w XVI wieku nadbudowano obie wieże zamkowe o jedną drewnianą kondygnację. Według lustracji przeprowadzonej w 1599 roku zamek posiadał murowane jedynie mury obwodowe i wieże, natomiast cała zabudowa dziedzińca była drewniana. Na dziedzińcu znajdowały się trzy budynki:
- dom królewski – przy południowej kurtynie,
- dom stary – przy zachodniej,
- dom nowy – przy północnej.
Dom królewski posiadał trzy kondygnacje, z czego dolna przeznaczona była do przechowywania produktów żywnościowych, składowania zboża i piwa a dwie pozostałe służyły jako pomieszczenia mieszkalne dla monarchy.
Dom stary – posiadał dwie kondygnacje i połączony był z domem królewskim drewnianą wieżyczką nadbudowaną na murze obwodowym. Na dolnej kondygnacji mieściło się więzienie – zwane Tarasem a górną zajmowały pomieszczenia dla starosty.
Dom nowy – także dwukondygnacyjny obejmował już wcześniej zbudowaną wieżę północną. Na parterze tego budynku zlokalizowane były pomieszczenia dla załogi a na piętrze pomieszczenia o charakterze mieszkalnym.
Dodatkowe pomieszczenia znajdowały się w wieży wschodniej. Tu na parterze umieszczono malutki arsenał zamkowy a w sali znajdującej się ponad przelotem bramnym odbywały się sondy grodzkie. Od południa i zachodu na murach obwodowych umieszczono dwie latryny, Poważnym mankamentem był brak studni zamkowej i wynikająca stąd konieczność dowożenia i gromadzenia wody w wielkiej zamkowej kadzi.
Do zamku przylegał otoczony częstokołem przygródek o charakterze gospodarczym, umieszczony po stronie wschodniej mostu wjazdowego. Tu ulokowano stajnie na 120 koni, domki koniuszych, warsztaty, kuchnie zamkową, skład drewna, staw rybny, sad i ogród warzywny. Kuchnia otoczona była dodatkowo płotem z gałązek młodej wierzby, oblepionych gliną a całość nakryta była gontem. Natomiast nad samą rzeką, po stronie zachodniej zamku – umieszczono na palach zamkową łaźnię.

W XVI wieku zamek przechodził liczne remonty i naprawy co było związane z pękaniem murów obwodowych oraz zniszczeniami zabudowy wewnętrznej. Uszkodzenia te wynikały z obsuwania się zboczy wzgórza zamkowego spowodowanego zbyt płytkim posadowieniem fundamentów i związaną z tym złą stabilnością murów i budynków oraz niewystarczającą spoistością gruntu w obrębie wzgórza. Mimo licznych napraw stan techniczny zamku stale się pogarszał co w efekcie doprowadziło na początku XVII wieku do katastrofy budowlanej. Doszło prawdopodobnie do obsunięcia północnego stoku wzgórza zamkowego –co z kolei doprowadziło do zawalenia znacznej części kurtyny północnej od narożnika północno-wschodniego aż po wieżę północną.
W 1608 roku król Zygmunt III Waza zlecił ówczesnemu staroście – Stanisławowi Radziejowskiemu odbudowę zniszczonego zamku. Początkowo rozebrano do poziomu fundamentów stary zamek gotycki, pozostawiając jedynie wieżę północną. Pozostałe fundamenty wzmocniono a częściowo także przemurowano i podniesiono o 1,5 metra w górę, podnosząc o tyle samo poziom wzgórza. Naroża wzgórza zamkowego zabezpieczono dodatkowo palowaniem przed osuwaniem się ziemi. Do roku 1638 wzniesiono zamek do wysokości parteru i nakryto prowizorycznym dachem. Nie zachowały się żadne dokumenty potwierdzające zakończenie budowy zamku przez kolejnego starostę – Jana Oborskiego. Można jedynie przypuszczać, że za jego władania podciągnięto zamek do wysokości pierwszego piętra, jednak budowy nie ukończono przed potopem szwedzkim.
Ówczesny, nowożytny zamek – był konstrukcją trójskrzydłową, prawdopodobnie dwukondygnacyjną. Parter mieścił jedynie pomieszczenia o funkcji urzędowo-sakralnej, natomiast na piętrze znajdowały się pomieszczenia mieszkalne. Funkcję reprezentacyjną pełniło skrzydło zachodnie, większych rozmiarów (szerokości dwunastu metrów) od pozostałych. Tu mieściły się: sala jadalna, skarbiec i sień oraz kręcona klatka schodowa. Pozostałe skrzydła: wschodnie i południowe (o szerokości ośmiu metrów) mieściły mniej reprezentacyjne urzędy. Na fundamencie wieży wschodniej postawiono ośmioboczną wieżę mieszczącą kaplicę. Wieża ta połączona została ze skrzydłem wschodnim. W wieży północnej, jedynej ocalałej z pierwotnego zamku gotyckiego umieszczono archiwum ksiąg grodzkich a na piętrze kancelarię grodzką i mieszkanie wrotnego. Dziedziniec zamykał nowożytny mur obwodowy od strony północnej i północno-wschodniej.
W trakcie potopu szwedzkiego w latach 1655-1660 zamek został zajęty przez Szwedów a potem w znacznym stopniu zniszczony i spalony. Zniszczeniu uległa wtedy część wyposażenia zamku i spalone zostało archiwum ksiąg dawnych. Dopiero w latach 1789-1790 z polecenia starosty Walickiego doszło do częściowej odbudowy i adaptacji istniejących pomieszczeń zamkowych na cele urzędowo-kancelaryjne. Jednak już w roku 1794 w trakcie powstania kościuszkowskiego zamek został zburzony w wyniku ostrzału artyleryjskiego wojsk pruskich. Od tej pory zamek pozostaje w ruinie. Jeszcze w 1822 roku wśród ruin zamku stały dwie wieże, które w niedługim czasie, w niewyjaśnionych okolicznościach uległy zawaleniu. Kolejnych zniszczeń dokonały działania wojenne w trakcie obu wojen światowych.

Pierwsze badania archeologiczne przeprowadzone były przez R. Jakimowicza w latach 1927-1928 ale dotyczyły jedynie datowania ceramiki wydobytej z osuwiska zbocza zamkowego. Podobny zakres działań dotyczył badań R. Dukiewicza dokonanych w roku 1956. Pełniejsze planowe badania archeologiczne przeprowadzone zostały dopiero w roku 1966 przez Zespół Do Badań Nad Polskim Średniowieczem kierowany przez J. Pienińskiego i M. Brykowską oraz w latach 1975-77 pod kierownictwem J. Guli. Obecnie wznowione badania archeologiczne prowadzone były na zamku w dwóch kolejnych sezonach –2006 i 2007 roku pod kierownictwem prof. L. Kajzera, mgr A. Andrzejewskiego i mgr T. Olszackiego.

Do chwili obecnej zachowały się dobrze widoczne mury skrzydła zachodniego z otworami okiennymi, znacznie mniej czytelne pozostałości skrzydeł: południowego i wschodniego oraz kawałek ściany ośmiobocznej wieży wschodniej. Także wyraźne są relikty fosy i wałów po stronie południowo-wschodniej wzgórza zamkowego.

J.A.K. 2007-09-25