ZAMEK W MIĘDZYGÓRZU

Ruiny XVI-wiecznego renesansowego zamku rycerskiego wybudowanego w miejscu wcześniejszego XIV-wiecznego gotyckiego założenia. Położone na szczycie wyniosłego wzniesienia nazywanego Górą Zamkową, nad doliną rzeki Opatówki, przy dawnym szlaku handlowym z Sandomierza przez Opatów na Mazowsze.

Nie jest znana dokładna data budowy zamku. Obecnie z powodu braku pełnych danych zakłada się, że fundatorem założenia  w drugiej połowie XIV wieku był sam król - Kazimierz Wielki. Nie wyklucza się jednak, wcześniejszego pochodzenia gotyckiego zamku. Pełnił on funkcje obronne oraz strzegł szlak handlowy przebiegający doliną Opatówki. Niewiele wiadomo o pierwotnym wyglądzie gotyckiego założenia. Znajdowało się na szczycie wzgórza oddzielonego od strony południowo-wschodniej sztuczną fosą od reszty płaskowzgórza. W obecnym stanie wiedzy nie można stwierdzić czy już gotycka budowla posiadała kształt regularnego prostokąta znany z XVI wieku. Choć jest to możliwe to wydaje się dość nietypowe dla gotyckiej warowni o wyżynnej lokalizacji.

Przed śmiercią król przekazał zamek w użytkowanie za liczne zasługi kanclerzowi koronnemu Janowi Zaklice herbu Topór. W rękach tego rodu zamek pozostawał do początku XVI wieku, kiedy to w 1508 roku Hieronim Zaklika sprzedał go Mikołajowi Kijańskiemu  herbu Strzemię. Natomiast już w 1578 roku zamkiem władał Stanisław Niedrzewiecki, choć nie wiadomo w jaki sposób do tego doszło. Po nim władanie objął jego syn Andrzej – podkomorzy ziemi sanockiej (późniejszy kasztelan połaniecki).

Brak danych źródłowych uniemożliwia stwierdzenie kto był inicjatorem przebudowy i zasadniczej rozbudowy zamku. Przyjmuje się, że modernizacja ta miała miejsce orientacyjnie w drugiej połowie XVI wieku i być może związana była z częściową rozbiórką wcześniejszego, gotyckiego założenia. W jej wyniku zamek przekształcony został we wczesnorenesansową rezydencję o regularnym trójskrzydłowym układzie. Całość założenia o powierzchni około 1100 metrów kwadratowych powstała na planie regularnego prostokąta z trzema jednotraktowymi skrzydłami mieszkalnymi oraz murem kurtynowym zamykającymi wewnętrzny, niewielki dziedziniec. Za materiał do budowy nowej rezydencji posłużył łamany piaskowiec.

Najstarszą częścią nowego założenia był fragment skrzydła południowo-zachodniego wzmocniony: prostokątnym ryzalitem broniącym dostępu do zamku od strony zachodniej oraz zabezpieczony potężną, wysoką szkarpą chroniącą naroże zamku. Część mieszkalną stanowił długi, dwuskrzydłowy budynek. Skrzydło północne konstrukcji jednotraktowej, posiadało trzy kondygnacje, z czego dwie wyższe wyposażone były w duże prostokątne okna, w murze przyziemia natomiast znajdowały się otwory strzelnicze. O bogatej formie architektonicznej wystroju budynku mieszkalnego świadczyły ozdobne obramienia okien i zwieńczenie szczytu budynku gzymsem. Wjazd na zamek znajdował się w części południowej założenia, a niewielkich rozmiarów przejazd bramny szerokości około 1,5 metra zabezpieczony był broną. Dojazd do bramy prowadził od strony południowo-wschodniej przez most przerzucony nad suchą fosą otaczającą całe założenie.

Dalsze losy zamku są raczej mało znane. Stanowił własność takich rodów szlacheckich, jak Jaworscy, Oleśniccy. W XVII wieku właścicielem została Anna z Lubomirskich Sapiechowa. Zniszczony został prawdopodobnie w roku 1655 podczas „potopu szwedzkiego”. Już nie użytkowany zamek, pod koniec XVIII wieku pozostawał w posiadaniu rodu Potocckich którzy to odstąpili go Wojciechowi Jawornickiemu. W posiadaniu jego rodu zamek pozostawał przez cały XIX wiek. Ostatecznej zagładzie uległ w czasie II wojny światowej, podczas walk na przyczółku sandomierskim na przełomie lat 1944-1945.

Do chwili obecnej zamek przetrwał w postaci ruiny. Najlepiej zachowana jest ściana zewnętrzna skrzydła północno-wschodniego, miejscami sięgająca nawet trzeciej kondygnacji z widocznymi  dużymi otworami okiennymi i pozostałościami strzelnic w murze przyziemia. Słabo zachowane resztki skrzydła południowo-zachodniego z reliktami prostokątnego ryzalitu oraz fragmenty jednej ze ścian wewnętrznych z ukrytym przejściem. Pozostałe fragmenty założenia nie zachowały się lub pozostają w stanie szczątkowym. Jak dotąd w ruinach zamku nie prowadzono badań archeologicznych.

J.A.K. 2008-01-27