ZAMEK CZORSZTYN

Ruiny XIV wiecznego zamku królewskiego malowniczo położone nad wodami Zalewu Czorsztyńskiego.

Obecny stan wiedzy nie pozwala ustalić dokładnej daty powstania pierwszego założenia obronnego na lewym brzegu Dunajca. Także nie ma zgodności co do domniemanego fundatora tej budowli. Zakłada się, że pod koniec XIII wieku założono w tym miejscu drewniano-ziemny gród usytuowany na szczycie wysokiego wzgórza, wznoszącego się nad głęboką doliną Dunajca. Jego zadaniem była obrona niezwykle ważnego szlaku handlowego wiodącego z Polski na Węgry oraz ochrona przeprawy na Dunajcu. Prawdopodobnie pełnił także funkcje komory celnej.
Ziemie na których znajdował się gród, ówcześnie zwany Wronin, należały z nadania Bolesława Wstydliwego do księżnej Kingi. Po jej śmierci w 1292 roku dobra te zostały przekazane konwentowi klarysek ze Starego Sącza. Stąd hipotetycznie jako fundatora przyjmuje się księżną Kingę lub zakon klarysek.
Po raz pierwszy w materiałach źródłowych Castrum Wronin pojawił się w dokumencie z 1320 roku (akt lokacyjny). Prawdopodobnie jednak dokument ten był powtórzeniem treści starszego aktu z 1307 roku.

Pierwszym elementem murowanym założenia obronnego w Czorsztynie była wolnostojąca, cylindryczna wieżą (stołp) średnicy około 10 metrów i grubości ściany około trzy metry. Wzniesiono ją w końcu XIII lub na początku XIV wieku i posadowiono w północnej części założenia. Kolejnym etapem rozbudowy zamku było dostawienie do wieży kamiennego muru obwodowego, biegnącego po krawędziach najwyższej partii wzgórza oraz otaczającego przylegającą od północy niższą półkę skalną. Mur ten dochodził do 2,2 metra grubości. Powstałe nieregularne, wieloboczne, dwupoziomowe założenie rozdzielono poprzecznym murem na dwie części (obecny zamek górny i średni). Po wybudowaniu muru obwodowego postawiono jednotraktowy, prawdopodobnie dwukondygnacyjny budynek mieszkalny (tzw. dom starościński) przylegający do zachodniej części muru zamku górnego. Budynek ten podzielony był ścianami porzecznymi na trzy izby. Na dolnej kondygnacji mieścił sień oraz kuchnię z piecem a po stronie południowej pomieszczenie zwane piwnicą. Na wyższej kondygnacji znajdowały się pomieszczenia mieszkalne i kaplica. Na małym dziedzińcu zamku górnego wyżłobiono w skale cysternę na wodę. Wjazd na zamek prowadził poprzez ostrołukową bramę usytuowaną w pobliżu cylindrycznej wieży, w północno-wschodnim odcinku muru obwodowego zamku średniego a dalej poprzez kolejną ostrołukową bramę umieszczoną w porzecznym murze rozdzielającym obie części zamku, po stronie zachodniej założenia. Jako materiału do budowy zamku użyto miejscowego kamienia - wapienia krynoidowego.

Koniec pierwszej połowy XIV wieku przyniósł zmianę właściciela zamku. W niewiadomych okolicznościach doszło do przejęcia ziem klasztoru klarysek przez Kazimierza Wielkiego. W obecnym stanie wiedzy nie można autorytatywnie stwierdzić czy inicjatorem budowy zamku murowanego jak podają kroniki Janka z Czarnkowa i Długosza był sam Kazimierz Wielki. Być może tak ale równie dobrze mógł wykorzystać na własne cele już istniejące zabudowania murowane zamku jedynie przeprowadzając odpowiednią ich rozbudowę i modernizację. W każdym razie w 1348 roku zamek stanowił już własność królewską i nosił obecną nazwę – Czorsztyn (wymienioną w akcie lokacyjnym Krościenka). Od tej pory zyskał na znaczeniu i zaczął pełnić nowe funkcje, tj. nadgranicznej warowni królewskiej a od końca XIV wieku także ośrodka administracji państwowej stając się siedzibą starostwa niegrodowego. Od tego czasu aż po wiek XVIII pozostawał we władaniu kolejnych starostów i tenutariuszy, m. in.: Pieniążków, Paniowskich, Dembińskich, Sienieńskich, Cikowskich, Baranowskich i Potockich.

W 1434 roku w okolicy zamku w Czorsztynie doszło do rozbicia oddziału husytów rabujących Spisz przez wojska króla Władysława Jagiełły. Do kolejnej rozbudowy zamku doszło w latach siedemdziesiątych XV wieku. Wzniesiono wówczas dodatkową linię obrony. Stanowił ją nowy, niski, kamienny mur grubości około 1,1 metra, zamykający założenie od strony południowej i wschodniej. W obrębie tak utworzonego międzymurza wybudowano dwa nowe obiekty: basztę bramną wyposażoną w zapadnię, wzmacniającą obronę starego wjazdu na zamek średni oraz nowy prostokątny budynek bramny posadowiony w południowo-wschodnim narożu założenia.

W XVI wieku prawdopodobnie za czasów władania starosty Piotra Kmity z Wiśnicza, po stronie północnej założenia wzniesiono rozległy zamek dolny – zwany przygródkiem, otoczony kamiennym murem obwodowym wspartym na skarpach. Wtedy też przeprowadzono modernizację zamku średniego. W jej wyniku zburzono XIII wieczną, cylindryczną wieżę, którą zastąpiono nową, wysuniętą przed lico muru pięcioboczną basztą posadowioną przy północno-zachodnim narożniku muru zewnętrznego. Na dziedzińcu wzniesiono nowe zabudowania gospodarcze, m.in.: kuchnię i piekarnię. Wybudowano również dwuarkadowy, ceglany ganek przylegający po stronie wewnętrznej do północnego odcinka muru obwodowego. Pod koniec XVI wieku w roku 1598 zamek ucierpiał podczas najazdu i grabieży dokonanej przez Olbrachta Łaskiego.

Do kolejnej znaczącej rozbudowy i modernizacji zamku w Czorsztynie doszło w latach 1626-1643 w okresie władania starosty Jana Baranowskiego herbu Jastrzębiec. W ich wyniku unowocześniono system obronny założenia, rozbudowano część mieszkalną na zamku górnym oraz część gospodarczą na zamku średnim i dolnym. Istotną zmianą było zastąpienie baszty wjazdowej na zamek średni nową czworokątną, czterokondygnacyjną basztą bramną wspartą na dwóch skarpach, przystosowaną do użycia lekkiej artylerii. Pod koniec okresu modernizacji wzniesiono jeszcze jedną również czteroboczną, czterokondygnacyjną basztę o niewyjaśnionej funkcji zwaną Basztą Zieleniec, posadowioną na zamku średnim i przylegającą do tej wcześniej wzniesionej. W tym samym czasie powiększono też zamek dolny i otoczono go murami z basztami. 14 czerwca 1651 roku podczas nieobecności ówczesnego starosty Platemberka oraz załogi zamku zajętych tłumieniem powstania kozackiego, praktycznie niebroniony zamek został zajęty przez grupę 30-40 górali i rozbójników pod wodzą Aleksandra Kostki Napierskiego. Po zajęciu zamku Napierski naprędce wzmocnił ufortyfikowanie warowni. Pierwsza próba odbicia zamku podjęta przez 100 osobowy oddział starosty dobczyckiego Mikołaja Jordana wysłany na zlecenie biskupa krakowskiego Gembickiego nie powidła się. Kolejna próba podjęta 25 czerwca przez 500 osobowy oddział z wykorzystaniem artylerii tym razem zakończyła się sukcesem. W wyniku ostrzału artyleryjskiego doszło jednak do zniszczenia baszty na zamku dolnym.

W 1655 w czasie potopu szwedzkiego na krótko w czorsztyńskim zamku schronił się uchodzący na Śląsk król Jan Kazimierz. Pierwsza połowa XVIII wieku przyniosła upadek zamku. W latach 1734-1736 w trakcie walk o tran pomiędzy Augustem II Sasem a Stanisławem Leszczyńskim doszło do zniszczenia zamku przez wojska kozackie. Grasujący w tym rejonie dwutysięczny oddział kozacki za zezwoleniem poplecznika Sasa - Teodora Lubomirskiego przez półtora roku dewastował zamek i terroryzował okoliczną ludność. Ostatnim starostą zamku czorsztyńskiego został w 1763 roku – Józef Makary Potocki z Monasterzysk. Nie było go jednak stać na remont i odbudowę w znacznym stopniu już zrujnowanego zamku. W sześć lat później na zamku znaleźli schronienie konfederaci barscy. Do ostatecznej ruiny i opuszczenia zamku doprowadził w 1790 roku pożar po uderzeniu pioruna. W jego wyniku doszło do spalenia dachów co uniemożliwiło dalsze jego użytkowanie. Starosta zmuszony został do przeniesienia się i zamieszkania w pobliskim dworze. W roku 1811 dobra starostwa w tym wieś Czorsztyn wraz z ruinami zamku zostały przejęte przez władze austriackie. Od tego momentu rozpoczęto systematyczne burzenie i rozbiórkę zamczyska w celu pozyskania materiału do budowy gorzelni w pobliskim folwarku. Ostatecznie resztki zamczyska zostały wystawione na licytację. I tak w 1819 roku zamek wraz z okolicznymi dobrami nabyli Drohojowscy. We władaniu tego rodu zamczysko pozostawało aż do 1945 roku. Wybudowali oni u podnóża zamku nowy drewniany dwór w którym zamieszkiwali do momentu tragicznego pożaru w 1852 roku. Po dziesięciu latach w miejscu zrujnowanego po pożarze dworu wybudowano nowy. Drohojowscy praktycznie nie prowadzili żadnych prac remontowych.

Do pierwszych prac zabezpieczających pozostałości zrujnowanej warowni doszło w latach 1951-1957 pod patronatem Kierownictwa Odnowienia Zamku Królewskiego na Wawelu, według projektu profesora Alfreda Majewskiego. W tym czasie przeprowadzone zostały badania archeologiczne pod kierunkiem Andrzeja Żaki, Lesława Lakwaja oraz Adama i Barbary Szybowiczów. Natomiast badania architektoniczne prowadzili: A. Majewski, A. Grygowicz, S.J. Dobrzański i W. Niewalda. Od 1992 roku prowadzone są kompleksowe prace konserwatorskie według projektu architekta Piotra Stępnia przy współpracy dr inż. Stanisława Karczmarczyka. Od 1994 pozostałości zamku górnego zabezpieczone jako trwała ruina są udostępnione do zwiedzania.

Obecnie ruiny czorsztyńskiego zamku pozostają pod opieką Pienińskiego Parku Narodowego. Na chwilę obecną zachowane są znaczne fragmenty zamku górnego i średniego, natomiast zamek dolny uległ praktycznie całkowitemu zniszczeniu. Z zamku górnego udostępnione do zwiedzania są dwie sklepione komnaty umownie nazywane piwnicą i strzelnicą. Częściowo zachowały się także kuchnia oraz sień zamku górnego, natomiast w miejscu zniszczonych pomieszczeń wyższej kondygnacji utworzono taras widokowy. Na dziedzińcu widoczne są zarysy wykutej w skale cysterny na wodę deszczową. Na zamku średnim zachowały się pomieszczenia kuchni i piekarni stojące na fundamentach średniowiecznej wieży – stołpu oraz pomieszczenia gospodarcze. Częściowo zachowana jest również wieża bramna prowadząca na zamek średni z reliktami piętnastowiecznej zapadni, nazywana wieżą Baranowskiego od nazwiska starosty który ją wybudował. Zamek górny i średni połączone są zachowaną, barokową klatką schodową. Najsłabiej zachowany zamek dolny otoczony niewielkimi fragmentami zewnętrznego muru obwodowego z narożną basztą flankującą nie został jeszcze przebadany.

Odwiedzony: 1993 i 2006 r.

To jest zalążek opracowania.

J.A.K 2011-11-21