ZAMEK CZERSK

Ruiny zamku książąt mazowieckich z drugiej połowy XIV wieku, położone na wysokiej skarpie w starorzeczu Wisły, na południe od dawnego miasta.

Pierwsze ślady osadnictwa w tym rejonie znalezione na okolicznych wzgórzach pochodzą  z VI-VII wieku. W XI wieku, w miejscu o naturalnie obronnych walorach, na południowym cyplu wzgórza wcinającego się w dolinę Wisły, wzniesiono drewniano-ziemny gród obronny.
Inicjatorem jego budowy był Bolesław Szczodry lub Władysław Herman a zadaniem kontrola i obrona  szlaków handlowych wiodących z południa i wschodu wzdłuż biegu Wisły, na północ. Początkowo drewniano-gliniane umocnienia  grodu nosiły charakter konstrukcji przekładkowej. Po jednym z licznych najazdów litewskich gród został spalony i zniszczony. Nowy gród powstał w miejscu wcześniejszego podgrodzia, to jest na środkowym cyplu wzgórza. Jednak jeszcze w XIII wieku ponownie na miejsce grodu obrano cypel południowy. Ostatecznie po tych zmianach i przebudowach gród otrzymał nowe wały, tym razem o konstrukcji izbicowej.

W XIII wieku Czersk stał się siedzibą kasztelanii i za czasów panowania na Mazowszu  księcia Konrada Mazowieckiego silnie obwarowany gród stanowił miejsce uwięzienia pretendentów do panowania na ziemi krakowskiej: w roku 1229 Henryka Brodatego a w 1239 młodocianego Bolesława Wstydliwego. Według materiałów źródłowych w tym czasie na czele kasztelanii czerskiej stali wojewodowie: Mścigniew w 1241 roku i Sąd w 1242 roku.
Koło roku 1350 gród po raz kolejny został uszkodzony a jego drewniana zabudowa w znacznym stopniu spalona w czasie kolejnego najazdu litewskiego. Po tym wydarzeniu zapewne po odbudowie izbic gród funkcjonował jeszcze przez jakiś czas.

Zamek murowany powstał w latach 1388-1406 prawdopodobnie z inicjatywy księcia Janusza I Starszego. Wraz z innymi pogranicznymi warowniami pełnił funkcję obrony Mazowsza przed ekspansją krzyżacką.
Zamek wybudowano w miejscu wcześniejszego grodu na wysokiej, sztucznie usypanej skarpie, oddzielonej od miasta przekopem. Fortyfikację założono na planie nieregularnego dziesięcioboku dostosowanego do kształtu wzgórza oraz prawdopodobnie do pierwotnego układu przestrzennego grodu. Budowę rozpoczęto od znacznego obniżenia wysokości wałów pierwotnego grodziska i wzniesieniu na nich ceglanego muru obwodowego opartego na kamiennych fundamentach. W pierwszym etapie budowy wzniesiono wieże – bramną i południową wraz z przylegającymi do nich odcinkami murów. Potem obie wieże połączono murem i kolejno wzniesiono wieżę zachodnią, łącząc ją murem z wieżą południową. Następnie wzniesiono mur w północnej części założenia zamykając cały obwód muru obwodowego. W tym czasie cała wewnętrzna zabudowa zamkowa była drewniana. Do pierwszej ćwierci XV wieku powstał zasadniczy zrąb założenia zamkowego wraz pełnym obwodem murów obwodowych wyposażony w trzy wieże. Dwie z nich cylindryczne – południowa i zachodnia nie przekraczały wysokością murów obwodowych i zwieńczone były blankowaniem. Całość założenia otoczono fosą a wjazd poprowadzono przez podwójny most zwodzony opuszczany przy pomocy łańcuchów, z szerszą częścią dla koni i wozów oraz węższą dla pieszych.

W roku 1408 z powodu zmian politycznych oraz w związku ze zmianą przebiegu koryta Wisły i związaną z tym utratę walorów obronnych zamku, książę Janusz przeniósł swoją siedzibę do Warszawy, pozostawiając zamek swojemu wnukowi Bolesławowi IV.
W 1526 roku doszło do włączenia Mazowsza do Korony i zamek czerski stał się własnością królewską.
W latach 1526-1547 doszło do rozbudowy zamku w wyniku której między innymi podwyższono obie cylindryczne wieże. Natomiast po roku 1547 przystąpiono do zstępowania wewnętrznej dotychczas drewnianej zabudowy murowaną. Prawdopodobnie można to wiązać z nadaniem zamku królowej Bonie przez Zygmunta I Starego. W tym czasie w części północnej założenia wzniesiono – wielki dom mieszkalny, pełniący funkcję rezydencji Bony oraz w południowej części drugi mniejszy budynek o nieznanym przeznaczeniu. Za materiał do budowy zarówno zamku jak i muru obwodowego posłużyła cegła. Wszystkie budynki jak i mur obwodowy posadowiono na solidnych fundamentach z polnych kamieni.

W drugiej połowie XVI wieku zamek w Czersku osiągnął swój ostateczny wygląd. Wjazd do zamku poprowadzony był przez, czworoboczną wieżę bramną położoną w północno-wschodniej części założenia. Nie można na chwilę obecną ustalić jej pierwotnego układu. Natomiast  XVI wieczna wieża, wysokości 22 metrów posiadała cztery kondygnacje, założona była na planie kwadratu  o boku około 8,5 metra i wysunięta przed lico muru obwodowego. Posiadała duży otwór bramny z wnęką przeznaczoną na podnoszony most zwodzony oraz drugi, mniejszy i węższy otwór pełniący rolę furty dla pieszych. Na pierwszej kondygnacji znajdowały się pomieszczenia dla straży oraz pomieszczenia mieszczące mechanizm kołowrotu mostu zwodzonego. Dostęp do pierwszej kondygnacji umożliwiały drewniane schody poprowadzone wzdłuż wschodniego muru obwodowego, łączące się z ciągiem obronnym biegnącym szczytem murów. Na drugiej kondygnacji znajdowały się pomieszczenia mieszkalne sklepione kolebkowo i ogrzewane kominkiem, do których można było się dostać schodami poprowadzonymi w grubości muru wieży. Prawdopodobnie stanowiły mieszkanie zarządcy zamku. Najwyższa kondygnacja pełniła funkcję obronną i wyposażona była w dwanaście otworów strzelniczych po trzy w każdym boku. Dostęp do tej kondygnacji umożliwiały inne schody, łączące kondygnacje pierwszą i trzecią. Za czasów Bony wieżę nadbudowano drewnianymi hurdycjami.
Cylindryczna wieża południowo-wschodnia – pierwotnie wysokości murów obwodowych pełniła rolę strażnicy. Jednak po szesnastowiecznej przebudowie polegającej na dobudowaniu trzech kondygnacji i zwieńczeniu hełmem uzyskała wysokość 24 metrów ale utraciła walory obronne. Jedyne wejście do tej wieży znajdowało się na poziomie murów. W jej przyziemiu ulokowano pomieszczenie więzienne z kamienną posadzką, z jedynym dostępem przez otwór w podłodze pierwszej kondygnacji. Dostęp do dwóch wyższych kondygnacji umożliwiały schody poprowadzone w grubości muru.
Cylindryczna wieża zachodnia –wysokości 16 metrów, wysunięta przed lico murów obwodowych, również pierwotnie wysokości murów, nieznacznie podwyższona została jeszcze w XIV wieku a w XVI wieku uzyskała dwie kolejne kondygnacje i zwieńczenie hurdycją. Jej pierwotnym zadaniem ze względu na umiejscowienie była obrona zachodniego odcinka muru oraz naroża północno-zachodniego. Prawdopodobnie umieszczony był  w niej arsenał a w czasach późniejszych archiwum. Posiadała dwa niezależna wejścia – jedno z poziomu dziedzińca a drugie z poziomu muru obwodowego na drugą kondygnację. Dostęp do dwóch wyższych kondygnacji umożliwiały schody umieszczone w grubości muru. Po szesnastowiecznej rozbudowie wieża ta również straciła walory obronne pełniąc nadal jedynie funkcje reprezentacyjne.
Całość otaczał mur obwodowy o wysokości dochodzącej do ośmiu metrów i szerokości miejscami przekraczającej 1,8 metra. Szczytem muru poprowadzony był ciąg komunikacyjny.
Wielki Dom – mieszkalny, wybudowany w XVI wieku, przylegał na całej długości do północnego odcinka murów i pełnił funkcje rezydencji królowej Bony. Było to jednopiętrowe założenie pałacowe o nieregularnym, wydłużonym kształcie, zbliżonym do trapezu o orientacyjnych wymiarach 10-17 metrów.
Przy południowym odcinku murów obwodowych stanął także niewielkich rozmiarów budynek założony na rzucie prostokąta o nieznanej funkcji. Prawdopodobnie w 1549 roku wzniesiono obok jeszcze jeden murowany budynek osadzony na starszych fundamentach.
W centralnej części dziedzińca zamkowego znajdował się XII wieczny kościół św. Piotra za czasów królowej Bony pełniący funkcję kolegiaty.  Także z inicjatywy Bony na stokach wzgórza zamkowego założono winnice, sady i ogrody oraz rozbudowano istniejące tam już wcześniej piwnice.

Do połowy XVII wieku zamek użytkowany był jako siedziba starostów. W czasie potopu szwedzkiego w kwietniu 1656 roku stanowił miejsce schronienia dla wycofujących się pod naporem Stefana Czarnieckiego resztek oddziałów szwedzkich. Jednak po dwudniowej, bezskutecznej obronie Szwedzi zamek opuścili, mury zamkowe wysadzili w powietrze a miasto w znacznej części spalili. W krótkim czasie kolejnych zniszczeń miasta i zrujnowanej już warowni dokonali Kozacy oraz węgierskie wojska Rakoczego w latach 1656-1668. Po klęskach militarnych XVII wieku wyludnienia okolicy dopełniła ostatecznie zaraza, którą przeżyło jedynie trzynastu mieszkańców Czerska. Według lustracji przeprowadzonej w 1678 roku zamek był w znacznym stopniu zniszczony i użytkowany jedynie przez trzy osoby (podstarościego, pisarza i wrotnego). Zniszczeniu uległy także winnice zamkowe.
Czersk nie utracił jednak praw miejskich co potwierdził król Jan III Sobieski a zamek został zabezpieczony i częściowo odbudowany w latach 1762-1766 z inicjatywy ówczesnego starosty czerskiego, marszałka wielkiego koronnego Franciszka Bielińskiego. Wybudowano wówczas nowy budynek służący za archiwum ksiąg grodzkich i ziemskich a dawny drewniany most zwodzony zastąpiono nowym, murowanym, wspartym na dwóch arkadach. Jednak wczesna śmierć starosty przerwała prace budowlane. Niekonserwowany budynek archiwum szybko uległ zniszczeniu i już po dwudziestu latach groził zawaleniem. Z tego to powodu w roku 1789 ponownie przeniesiono archiwum do zrujnowanych pomieszczeń zachodniej wieży zamkowej.

Po upadku Rzeczpospolitej w wyniku kolejnych rozbiorów zamek został ostatecznie opuszczony i popadł w całkowitą ruinę. Prusacy  w celu pozyskania materiału budowlanego rozebrali wszystkie zabudowania wewnątrz murów obronnych. Od tej pory do połowy XIX wieku pozostałości murów obwodowych zamku podlegałaby sukcesywnym rozbiórkom. Między innymi w taki oto sposób pozyskano cegłę do budowy kościoła parafialnego pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego.

Pierwsze, niewielkie prace zabezpieczające i konserwatorskie przeprowadzono w drugiej połowie XIX wieku. W 1904 roku ruiny przeszły w ręce Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Prace konserwatorskie na zamku prowadzone pod kierunkiem Kazimierza Skórewicza przerwały działania wojenne I wojny światowej. W ich wyniku w roku 1915 doszło do dalszej dewastacji pozostałości założenia zamkowego. Po wojnie w roku 1927 wznowiono prace badawcze pod kierunkiem architekta Antoniego Karczewskiego. W ich wyniku odsłonięto fundamenty kościoła zamkowego oraz pozostałości budynku południowego. Następne prace zabezpieczające i konserwatorskie tym razem pod kierownictwem architekta Jana Łukasika, przeprowadzone przed 1939 rokiem doprowadziły do zrekonstruowania wieży bramnej. Jednak wybuch kolejnej wojny spowodował przerwanie dalszych prac oraz doprowadził do kolejnych zniszczeń. Wznowione po II wojnie prace archeologiczne i konserwatorskie z przerwami trwały do lat osiemdziesiątych kolejnego wieku. W ich wyniku w drugiej połowie XX wieku ostatecznie zabezpieczono mury zamkowe oraz udostępniono obiekt do zwiedzania w postaci trwałej ruiny.

Obecnie z kompleksu zamkowego zachowały się: wieża bramna z poprzedzającym ją mostem arkadowym, obie wieże cylindryczne – południowa i zachodnia oraz zarys muru obwodowego, w części północnej i wschodniej zachowany do wysokości około 6 metrów   a  w części południowo-zachodniej jedynie jego kamienne fundamenty. W części północno-wschodniej dziedzińca odsłonięto fragmenty fundamentów Wielkiego Domu mieszkalnego a w części centralnej widoczne jest zagłębienie gdzie pierwotnie stał kościół św. Piotra.

Odwiedzony: 1994, 2003, 2016, 2018 r.

J.A.K. 2009-03-22