ZAMEK W BIAŁYM KOŚCIELE

Niewielkie pozostałości założenia obronnego z początku XIV wieku, położone na wierzchowinie Płaskowyżu Ojcowskiego, w środkowej części niewielkiej, malowniczej Doliny Kluczowody, pomiędzy osadami Wieka Wieś i Biały Kościół.  Obecnie tereny te należą administracyjnie do Wielkiej Wsi. Relikty założenia znajdują się na szczycie wysokiej, wapiennej skały (342 m.n.p.m.), nazywanej Zamczyskiem lub Zamkową Skałą.

Praktycznie brak danych źródłowych dotyczących genezy powstania zamku, jego fundatora i założyciela. Pośrednie wnioski można wyciągnąć z dokumentów historycznych dotyczących okolicznych osad. I tak pierwsze wzmianki dotyczące Białego Kościoła (spisy świętopietrza) pochodzą z lat 1325-1327 a pierwszym poświadczonym źródłowo dziedzicem osady w roku 1389 był Zaklika z Janowca herbu Syrokomla. Stąd bierze się hipoteza, że zamek w Białym Kościele powstał w pierwszej ćwierci XIV wieku z inicjatywy jakiegoś przodka Zakliki.
Zamek pełnił funkcje obronne o czym świadczy wybór miejsca – na wysokiej niedostępnej skale oraz prawdopodobnie strzegł szlak handlowy prowadzący z Krakowa na Śląsk nazywany „wysoką drogą”.
Za materiał do budowy zamku posłużył podobnie jak w innych konstrukcjach  tego typu w obrębie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej łamany kamień wapienny. Założenie obronne było dwuczłonowe. Na szczycie skały znajdował się zamek właściwy – górny a u jej podnóża po stronie wschodniej ulokowane było podzamcze – majdan gospodarczy. Zamek górny założony był na planie nieregularnym, zbliżonym do prostokąta z jednym ściętym rogiem, o przybliżonych wymiarach 20*15 metrów. Znajdowały się tam: prostokątna wieża mieszkalno-obronna i wąski budynek mieszkalny otoczone murami obwodowymi. Wieża była konstrukcją dwu- lub trójkondygnacyjną o wymiarach wewnętrznych 3,3-4 metry i usytuowana była w północno-wschodnim narożu założenia tak, że dwoma ścianami stykała się z murem obwodowym. Wąski budynek mieszkalny znajdował się w części centralnej i przylegał do wschodniej części murów. Całość otaczał mur obwodowy grubości 1,2-1,3 metra biegnący po krawędziach wierzchołka skały i łączący wieżę z budynkiem mieszkalnym. Dziedziniec był dwuczłonowy a poszczególne części położone były na różnych poziomach co związane było z nierównym ukształtowaniem wierzchołka wzniesienia. Część wyżej położona – tzw. dziedziniec górny zajmował północną część założenia i przylegał do wieży, natomiast dziedziniec dolny mieścił się w niżej położonej części południowej. Wejście na zamek górny zlokalizowane było w południowo-wschodniej części założenia obok budynku mieszkalnego i prowadziło na dolny dziedziniec. Oba dziedzińce połączone były wykutymi w litej skale kamiennymi schodami. Brak pozostałości innej zabudowy sugeruje, że jeśli w ogóle istniała to była drewniana.
U podnóża skały, po stronie wschodniej znajdowało się podzamcze pełniące funkcje majdanu gospodarczego. Od strony zachodniej ograniczone było stromymi ścianami skały a od wschodu dostępu broniły: ziemny wał i sucha fosa. Wjazd na podzamcze poprowadzony był wzdłuż północnego urwiska wzgórza zamkowego. Studnia umieszczona była poza zamkiem u zachodniego podnóża skały.
Zamek użytkowany był krótko bo około pół wieku. Kres jego funkcjonowania związany był prawdopodobnie z katastrofą budowlaną, w wyniku której doszło do osunięcia się skały i zniszczenia zachodnich i północnych partii budowli, co miało miejsce w drugiej połowie XIV wieku. Po tym wydarzeniu nie był już odbudowany a jego właściciele obrali na nową siedzibę –  Korzkiew, gdzie wybudowali nową warownię.
W 1517 roku wieś Biały Kościół nabył mieszczanin i kupiec krakowski Piotr Krupek. Zgromadził on zresztą w swoim ręku cały klucz ziemski łącznie z Korzkwią. Od tej pory właścicielami Białego Kościoła byli kolejni dziedzice Korzkwi.

Pierwsze badania rozpoznawcze na Zamkowej Skale prowadzone były w latach pięćdziesiątych XX wieku przez G. Leńczyka i J. Bogdanowicza. W latach 1993-1994 S. Kozłowski przeprowadził gruntowne badania archeologiczne w wyniku których odsłonięto spore partie nieznanych dotąd murów. Na podstawie tych badań ostatecznie wykluczono istnienie w Białym Kościele jedynie tylko strażnicy i potwierdzono istnienie znacznie bardziej zaawansowanej fortyfikacji.

Do chwili obecnej z całego założenia obronnego zachowały się słabo widoczne pozostałości fundamentów wieży obronnej i budynku mieszkalnego w północnej części zamku górnego, fragmenty murów obwodowych oraz schodów łączących oba dziedzińce. Można także odszukać relikty wału ziemnego otaczającego majdan gospodarczy oraz miejsce domniemanej lokalizacji studni po zachodniej stronie Zamkowej Skały.

J.A.K. 2007-11-18