ZAMEK W BARDZIE

Relikty zamku książęcego znajdują się na spłaszczeniu stromego stoku tzw. Góry Kalwarii ponad obrywem skalnym, w Górach Bardzkich, powyżej miasteczka Bardo Śląskie.

Brak danych źródłowych uniemożliwia stwierdzenie kto był inicjatorem jego budowy. Biorąc pod uwagę orientacyjny czas jego powstania określany na koniec XIII wieku, przyjmuje się za inicjatorów książąt świdnicko-jaworskich. Istnieje kilka hipotez uwzględniających kolejnych panujących:
- wczesne powstanie datowane w przybliżeniu na rok 1290 może być wiązane z panowaniem Bolka I Surowego,
- częściej jednak za inicjatorów przyjmuje się syna i następcę Bolka I – księcia Bernarda II Statecznego lub jego młodszego brata, władcę nowo powstałego księstwa ziębickiego – Bolka II Ziębickiego,
- hipoteza przyjmująca króla czeskiego Jana Luksemburskiego jako mało prawdopodobna jest obecnie raczej odrzucana.
Zamek ze względu na swoje umiejscowienie pełnił prawdopodobnie funkcje: strażnicy nadgranicznej oraz ochrony szlaku handlowego łączącego Pragę z Wrocławiem. Być może pełnił również funkcję komory celnej ale jak na razie brak danych potwierdzających w materiałach źródłowych.
Nie jest znana historia i losy tego założenia obronnego z początku jego funkcjonowania. Być może w połowie XIV wieku drogą sprzedaży, zastawu lub lenna trafił w ręce prywatne lub dostał się pod panowanie Karola IV Luksemburczyka.

W skład fortyfikacji na Górze Kalwarii wchodził:
- wyżej położony zamek właściwy (górny),
- poniżej - podzamcze.
Zamek właściwy - stanął na rozległej, płaskiej półce stromego zbocza. Od samego stoku półka ta oddzielona była wykutym w skale rowem. Rów ten osiągał 3-6 metrów głębokości i 8-10 metrów szerokości. Zamek założony był na planie nieregularnym o zarysie owalu podyktowanym ukształtowaniem terenu. Zajmował około 500 metrów kwadratowych powierzchni. W skład założenia zamku górnego wchodziły:
- wolno stojąca cylindryczna wieża ostatecznej obrony,
- prawdopodobnie trzy budynki mieszkalno-gospodarcze przylegające do muru obwodowego,
- otaczające niezbyt wielki dziedziniec mury obwodowe o grubości miejscami dochodzącej do 2,2 metra.
Wieża prawdopodobnie osiągała znaczną wysokość o czym mogą świadczyć jej rozmiary:
10 metrów średnicy w podstawie oraz 4 metry grubości murów w przyziemiu.
Budynki o funkcji mieszkalnej i gospodarczej ulokowane były w części północno-zachodniej założenia i przylegały do muru obwodowego. Być może na poziomie przyziemia połączone były wspólnym korytarzem. Jeden z budynków o grubszych ścianach mógł pełnić funkcję wieży mieszkalnej.
Całość założenia otoczona była grubym murem obwodowym o nieznanej wysokości a w części wschodniej dodatkowo rowem- suchą fosą oddzielającą założenie od stoku. W pobliżu cylindrycznej wieży w odcinku południowo-wschodnim murów obwodowych ulokowana była brama lub furta szerokości 1,9 metra. Prowadził do niej most zwodzony przerzucony nad rowem-fosą.
Trzydzieści metrów na południe od zamku właściwego znajduje się wzniesienie o powierzchni 300 metrów kwadratowych służące pierwotnie podczas budowy za skład kamienia i innych materiałów budowlanych. W miejscu tym prawdopodobnie później powstało i funkcjonowało podzamcze założone na planie trójkąta z zaokrąglonymi narożami o zabudowie wyłącznie drewnianej.
Za budulec zamku właściwego posłużył kamień łupany lub jednostronnie obrabiany (piaskowiec, granit, gabro) łączony zaprawą wapienną z dodatkiem tłucznia lub piasku.

Zamek funkcjonował do pierwszej połowy XIV wieku kiedy to został spalony i zniszczony w trakcie trwania wojen husyckich (1419-1434). Prawdopodobnie miało to miejsce w roku 1425. Nie wiadomo czy został opuszczony po tych wydarzeniach bezpośrednio czy dopiero pod koniec XV wieku. Możliwe, że był jeszcze wykorzystywany w jakimś stopniu w roku 1467 w czasie konfliktu między Czechami a Wrocławiem. Później ostatecznie popadł w ruinę a jego resztki wykorzystywane były przez okoliczną ludność dla pozyskania materiału budowlanego. Ostateczne zniszczenie nie użytkowanych ruin nastąpiło w wyniku trzęsienie ziemi 24 sierpnia 1598 roku. Doszło wówczas do znacznego osunięcia fragmentu zbocza, co spowodowało runięcie części muru obwodowego i dwóch budynków. Duże masy ziemi z osuwiska i znaczne fragmenty murów spowodowały częściowe zasypanie koryta Nysy Kłodzkiej a w efekcie tego spiętrzenie wody w rzece i zalanie niemal całego Barda.

Reliktami zamku zainteresowano się po raz pierwszy w pierwszej połowie XIX wieku a już w drugiej połowie przeprowadzono pierwsze sondażowe penetracje. W ich wyniku odsłonięto część fundamentów cylindrycznej wieży i odkryto bliżej nieokreślone pozostałości studni. Zaawansowane badania terenowe i archeologiczne przeprowadzone zostały pod kierownictwem C. Franeckego w latach 1982-1991. W ich wyniku ustalono w miarę czytelny układ zamku właściwego oraz odkryto około 31 tyś. fragmentów obiektów archeologicznych, takich jak: gwoździe, groty bełtów, sprzączki, klamerki, noże, sierpy, kłódki, ostrogi, podkowy. Z cenniejszych zabytków znaleziono brązową plakietkę z mitrą książęcą zwieńczoną koroną i gwiazdą oraz skarb monet srebrnych (12 groszy praskich z czasów Jana I Luksemburskiego) w piwnicy jednego z pomieszczeń.
Po zakończeniu badań relikty murów zabezpieczono uczytelniając ich zarysy oraz całość przystosowano do ruchu turystycznego. W wyniku prac konserwatorskich, obecnie czytelny jest niepełny obwód murów obwodowych, częściowo zachowane fragmenty budynków mieszkalnych oraz przyziemie cylindrycznej wieży zachowane do wysokości jednego metra.

J.A.K. 2008-10-11