ZAMEK W BYDLINIE

Ruiny czternastowiecznego zamku rycerskiego, przebudowanego w XVI wieku na kościół katolicki, położone na wyniosłym, wapiennym wzgórzu na północ od aktualnych granic wsi Bydlin.

Pierwsze wzmianki w materiałach historycznych dotyczące fortyfikacji w Bydlinie pochodzą z 1389 roku. Wzmiankowane wówczas Castrum Bydlin (lub fortalicjum Załęże) stanowiło ważne ogniwo w systemie obronnym na pograniczu polsko-śląskim. Nie jest znana data budowy zamku, istnieją także rozbieżności co do fundatora samego założenia i pierwszych właścicieli. Najczęściej za prawdopodobnego inicjatora budowy założenia obronnego w Bydlinie przyjmuje się rycerza Namierza herbu Strzała lub jego ojca Pełka. W tym wypadku założenie to musiało powstać pod koniec lat siedemdziesiątych lub osiemdziesiątych XIV wieku. Istnieją także doniesienia że, mniej więcej w tym samym czasie warownia należała do nieślubnego syna Kazimierza Wielkiego. Stosukowo mało prawdopodobne źródła podają również ród Toporczyków jako fundatorów pierwszego założenia obronnego.
Sprawę własności zamku we wczesnej fazie jego istnienia komplikuje także fakt że, w latach 1398-40 pretensje do zamku zgłaszali także bracia Klemens i Zbigniew z Łopianowa oraz kanonik krakowski Klemens z Lubczy.

Pod budowę założenia obronnego wybrano skaliste, wapienne wzgórze otoczone z trzech stron bagnami a z czwartej, południowo-wschodniej strony opadające łagodnym stokiem. Przygotowując teren powierzchnię wzgórza odpowiednio splantowano. W pierwszej fazie budowy wzniesiono budynek w rzucie prostokąta o wymiarach 11,4x24 metry oskarpowany i wsparty ukośnymi przyporami na narożach. Dwie dodatkowe przypory umieszczono w części środkowej ściany północno-zachodniej zbudowanej na bardzo stromym zboczu. Wysoki budynek mieszkalny posiadał przynajmniej trzy kondygnacje oraz prawdopodobnie po dwa pomieszczenia na każdym piętrze. Zabudowa wewnętrzna była w znacznym stopniu drewniana, tj. drewniane stropy i drewniane, oblepione gliną wewnętrzne ściany działowe. Wejście do budynku znajdowało się 2,5 metra powyżej dziedzińca i prowadziło przez drewniany ganek. Według hipotetycznej rekonstrukcji autorstwa Muzolfa budynek mógł być nakryty dwuspadowym dachem ze szczytami w krótszych ścianach i pokryty gontem. O charakterze obronnym bydlińskiego założenia świadczyły stosunkowo grube mury dochodzące do 2,3 metra średnicy oraz okienka strzelnicze umieszczone w ścianie zlokalizowanej po stronie stromej skarpy. Istnieje pewna hipoteza zakładająca że, założenie w Bydlinie miało charakter wieżowy. Według niej założenie to wyposażone było w wieżę o wymiarach 13x11 metrów i przylegający do niej po stronie południowo-wschodniej niewielki, półkolisty dziedziniec o wymiarach 8x7 metrów, otoczony murem.
W drugiej fazie budowy prawdopodobnie jeszcze przed końcem XIV wieku całość założenia otoczono nowym murem obwodowym z usytuowaną po stronie północno-wschodniej częściowo oskarpowaną wieżą bramną. Dodatkowe umocnienie stanowiła również częściowo wykuta w skale sucha fosa, otaczająca założenie z trzech stron, tj.: od zachodu, południa i wschodu. Natomiast na zewnątrz fosy przebiegał kamienno-ziemny wał być może wyposażony w palisadę (lecz jak do tej pory śladów rzekomej palisady nie odnaleziono). Do budowy zamku i murów użyto miejscowego kamienia wapiennego oraz niewielkich ilości cegły.

Od końca XV wieku zamek w Bydlinie pozostawał własnością kolejno Brzezickich, potem Szczepanowskich i Bonerów. To prawdopodobnie z ich inicjatywy doszło w XVI wieku do przebudowy zamku i zamiany dotychczasowej jego formy użytkowania. Założenie w Bydlinie utraciło charakter warownej rezydencji i przekształcone zostało w kościół katolicki. W wyniku prac przystosowawczych:
- zamurowano pierwotne otwory okienne i drzwiowe,
- nowy otwór drzwiowy usytuowano na poziomie dziedzińca,
- wybito trzy duże, nowe okna od strony dziedzińca,
- wnętrze budowli głównej podzielono na trzy oddzielne pomieszczenia, wydzielając: prezbiterium, nawę oraz niewielkie wąskie pomieszczenie pełniące funkcję pomocniczą – być może kruchty lub zakrystii.
W latach siedemdziesiątych XVI wieku Bydlin stanowił własność Jana Firleja. Właściciel w roku 1570 lub 1571 przekazał kościół arianom celem utworzenia tam zboru ariańskiego. Bydlin funkcję tą pełnił do roku 1594, kiedy to syn Jana – Mikołaj Firlej odrestaurował budowlę i przywrócił katolikom. To wtedy kościołowi nadano wezwanie św. Krzyża Prawdopodobnie mniej więcej w tym czasie rozebrano obwodowy mur obronny wraz z wieżą bramną.

W czasie „potopu”, jesienią 1655 roku szwedzkie wojska pod dowództwem generała Burcharda Mullera von der Luhnen, ciągnące pod Częstochowę spaliły i zburzyły kościół oraz ograbiły i spaliły pobliską wieś. Po około osiemdziesięciu latach – tj. w latach trzydziestych XVIII wieku bydliński kościół został odbudowany przez nowych właścicieli Męcińskich. W kolejnych niespokojnych latach kościół często był ograbiany i niszczony, po czym odbudowywany. Jednak powtarzające się napady rabunkowe, pożary oraz wieloletnie zaniedbania doprowadziły ostatecznie do zrujnowania kościoła i zaprzestania użytkowania go w celach sakralnych pod koniec XVIII wieku. Na początku XIX wieku zabudowania kościoła pozostawały już w ruinie, choć istnieją doniesienia o istnieniu kamiennej, wysokiej wieży umożliwiającej obserwację okolicy. W XIX wieku doszło zapewne do częściowej rozbiórki pozostałości budynku kościelnego. Być może to właśnie dopiero wtedy doszło do ostatecznej rozbiórki muru obwodowego.

W czasie I wojny światowej, w listopadzie 1914 roku wzgórze zamkowe stanowiło miejsce koncentracji polskich legionów pod dowództwem komendanta Trojanowskiego, przed krwawą bitwą z wojskami rosyjskimi pod Krzywopłotami. Natomiast w okresie międzywojennym stało się miejscem rocznicowych zjazdów weteranów legionowych i zwolenników Piłsudskiego. Zwyczaj ten został wznowiony po roku 1890.

Pierwsze badania archeologiczne w Bydlinie przeprowadzone były pod kierownictwem Błażeja Muzolfa w 1989 roku i sfinansowane przez Dyrekcję Jurajskich Parków Krajobrazowych. W ich wyniku doszło do odkrycia fundamentów masywnej, kamiennej wieży bramnej i fundamentów połączonego z nią kamiennego muru obwodowego. Wykopano także denara Ludwika Węgierskiego z około 1370 roku, monety Zygmunta III i Jana Kazimierza oraz liczne fragmenty ceramiki naczyniowej i kafli piecowych.
Do chwili obecnej zachowały się mury zewnętrzne starego budynku mieszkalnego do wysokości około 7 metrów, fragmenty muru obwodowego w znacznym stopniu zachowane w postaci fundamentów przykrytych warstwą ziemi oraz zarysy fos.

.....

Odwiedzony w 2005 r.

J.A.K 2010-07-14