ZAMEK W BOBROWNIKACH

Ruiny gotyckiego zamku krzyżackiego z przełomu XIV i XV wieku położone na prawym , wschodnim brzegu Wisły.

Po raz pierwszy wzmianki o osadzie Bobrowniki pojawiły się w dokumentach księcia dobrzyńsko-łęczyckiego – Władysława II. Na początku XIV wieku funkcjonowała tu bowiem przeprawa przez Wisłę strzeżona przed drewniano-ziemny gród, wzniesiony zapewne jeszcze w XIII wieku. Wkrótce też zaczęła funkcjonować komora celna na szlaku handlowym z Torunia na Ruś. Nie wiadomo, czy na terenie wyżej wymienionych obiektów znajdowały się jakieś elementy zabudowy murowanej. Wobec braku jakichkolwiek pozostałości materialnych z tamtego okresu przyjmuje się, że obiekty te były zlokalizowane poza obszarem widocznych pozostałości późniejszego zamku krzyżackiego lub reprezentowały wyłącznie zabudowę drewnianą, całkowicie rozebraną lub zniszczoną przy wznoszeniu owego zamku.

W roku 1343 na mocy ustaleń traktatu kaliskiego zakon krzyżacki zwrócił królowi polskiemu – Kazimierzowi III Wielkiemu Kujawy i Ziemię Dobrzyńską wraz z Bobrownikami w zamian za zrzeczenie się praw do Ziemi Chełmińskiej, Michałowskiej i Pomorza Gdańskiego. Po śmierci Kazimierza Wielkiego drogą sukcesji Bobrowniki stały się własnością króla Ludwika Węgierskiego. Natomiast w roku 1377 drogą nadania trafiły wraz z całą Ziemią Dobrzyńską we władanie księcia Władysława Opolczyka. Ten, pozostający w opozycji do polskiego króla Władysława Jagiełły książę, zastawił całą Ziemią Dobrzyńską Krzyżakom w roku 1391. Wywołało to reakcję ze strony polskiej, która doprowadziła do oblężenia obiektu przez wojska polskie w latach 1391-1392. Mimo oblężenia Bobrowniki pozostały jednak w rękach krzyżackich.

Zamek murowany wzniesiony został zapewne pomiędzy latami 1392-1404. Na teren pod budowę zamku wybrano prawy, nizinny, zalewowy brzeg Wisły. Na terenie tym usypano sztuczny kopiec aby zabezpieczyć stabilność terenu pod budowę przyszłego zamku. Na chwilę obecną nie można ostatecznie stwierdzić czy w miejscu tym istniały jakieś wcześniejsze drewniane umocnienia z czasów Władysława II. 

Zamek zbudowany został na planie kwadratu o długości boku 46,5 metra. Jako pierwszy wzniesiony został dom główny, założony na planie prostokąta o wymiarach 15-46 metrów, wkrótce potem otoczony murami obwodowymi z wysuniętą przed lico niską, wieżą bramną. Po otoczeniu murami dom główny znalazł się w zachodniej części założenia i opierał się o kurtynę zachodniego muru. W narożniku południowo-wschodnim wzniesiono wieże obronno-sygnalizacyjną w podstawie czworoboczną o wymiarach przyziemia 10,7-11,2 metra, w wyższych partiach o przekroju okrągłym. Pomiędzy wieżą a domem głównym, wzdłuż południowej kurtyny wzniesiono kolejny murowany budynek. Później oba budynki połączono tak, że ostatecznie powstał dwuskrzydłowy budynek mieszkalny. Układ pomieszczeń w domu głównym, ani w później dobudowanym skrzydle południowym nie jest znany. Wiadomo natomiast iż w domu głównym znajdowały się pomieszczenia mieszkalne dla wójta i załogi oraz kuchnia, kaplica i zbrojownia. Wzdłuż kurtyny wschodniej wzniesiono natomiast jedynie drewnianą zabudowę, zapewne o charakterze gospodarczym. Niestabilność gruntu na sztucznie usypanym wzniesieniu spowodowała konieczność zabezpieczenia budynków zamkowych oraz murów obwodowych specjalnymi przyporami. W niedługim czasie całość założenia otoczono drugim, zewnętrznym pierścieniem murów obwodowych również wzmocnionych przyporami oraz fosą napełnianą wodami Wisły. Spowodowało to znaczne zwiększenie walorów obronnych zamku oraz powiększyło jego powierzchnię licząc wraz z międzymurzem z 2160 metrów kwadratowych do 5600 metrów kwadratowych. Wjazd na zamek prawdopodobnie znajdował się w kurtynie zachodniej, poprowadzony był przez most zwodzony i chroniony wyżej wspomnianą wieżą bramną.

Do budowy zamku użyto cegły i kamienia łączonych zaprawą wapienną. Kamień wykorzystano głównie do wykonania wysokich cokołów skrzydła zachodniego i południowego oraz do budowy zewnętrznych murów obwodowych. Natomiast mury wewnętrzne budynków i wieży wykonane zostały z cegły. Miejscami grubość murów zamkowych przekraczała 3,5 metra a mur dodatkowo był oskarpowany. Za czasów krzyżackich na przedzamczu funkcjonował folwark z zabudową gospodarczą, stajniami i magazynami.

Na mocy pokoju zawartego w Raciążku w 1404 roku Ziemia Dobrzyńska wraz z zamkiem w Bobrownikach została wykupiona przez króla polskiego – Władysława Jagiełłę a sam zamek zyskał polska załogę. Niedługo jednak pozostawał w polskich rękach, gdyż wkrótce po wybuchu tzw. wielkiej wojny z zakonem w 1409 roku, po kilkudniowym oblężeniu i częściowym zniszczeniu murów w wyniku ostrzału artylerii krzyżackiej, zamek został zdobyty przez wojska zakonne. Krzyżacy dokonali niezbędnych napraw murów zamkowych i osadzili na nim wójta – Boemunda Brendela wraz z załogą zamkową. Przebywali na zamku w Bobrownikach do 1411 roku, kiedy to na mocy I pokoju toruńskiego zwrócili nadgraniczną warownię Polsce. Władysław Jagiełło docenił walory obronne nadgranicznej warowni i doprowadził do jej dalszej rozbudowy i modernizacji. W jej wyniku wzmocniono obronę wjazdu poprzez wzniesienie przedbramia wysuniętego przed wewnętrzny pierścień murów i połączonego z bramą wjazdową specjalną szyją. Przystosowano także zamek do obrony artyleryjskiej wznosząc w narożach muru zewnętrznego specjalne baszty ze stanowiskami przystosowanymi pod armaty, być może reprezentujące już typ protobastei. W trakcie wojny trzynastoletniej w latach 1454-1466 zamek w Bobrownikach pełnił już tylko rolę więzienia dla pojmanych w bojach rycerzy zakonnych.

W wyniku II pokoju toruńskiego 1466 roku i związanego z nim przesunięcia granic Rzeczpospolitej zamek stracił znaczenie jako nadgraniczna warownia. Od tego czasu pełnił już tylko funkcję siedziby starostwa oraz sądu ziemskiego i grodzkiego. Mimo wybudowania nowych budynków na potrzeby starostwa i sądu zamek prawdopodobnie nie został jednak w pełni odbudowany po zniszczeniach w trakcie wojen polsko-krzyżackich ze względu na utratę swojego znaczenia. Utrata funkcji militarnych, brak kompleksowych remontów oraz zaniedbania bieżących napraw doprowadziły do powolnego upadku dawnej warowni.

Zgodnie z ryciną zawartą w „Dzienniku” A Boota, w latach 1627-1628 główny budynek pozbawiony był już dachu. Do jego zniszczenia prawdopodobnie doszło w czasie wojny polsko-szwedzkiej prowadzonej w latach 1626-1629. W roku 1641 sejm szlachecki wyraził zgodę na remont zamku na koszt szlachty Ziemi Dobrzyńskiej, jednak prace te nie zostały ukończone. Do ostatecznego upadku zamku doprowadziły zniszczenia i spalenie obiektu wraz mieszczącym się w nim archiwum grodzkim przez wojska szwedzkie w czasie potopu szwedzkiego latach 1655-1660. Mimo tak dużych zniszczeń na początku XVIII wieku był jeszcze w niewielkim stopniu użytkowany, natomiast w 2 połowie wieku XVIII jego stan nie pozwolił już na dalsze przechowywanie akt sądowych. Spowodowało to konieczność przeniesienia kancelarii grodzkiej do Lipna w roku 1776. Zgodnie z dokumentacją przeprowadzonej w XVIII wieku lustracji zamek pozostawał w ruinie przedstawiając obraz popękanych i na wpół zrujnowanych murów. W takim stanie dotrwał do początku XIX wieku, kiedy to został częściowo rozebrany w celu pozyskania materiału budowlanego.

Koło 1820 roku bardzo wysoki poziom Wisły doprowadził do wystąpienia wody z głównego koryta rzeki i powstania dzikiej odnogi odcinającej sztucznie podniesiony cypel z pozostałościami zamku od reszty lądu.

Badania archeologiczno-architektoniczne przeprowadzone zostały w latach 1976-1984 pod kierownictwem Tadeusza J. Horbacza z Katedry Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. Badania te zbiegły się w czasie z zasypaniem dzikiej odnogi Wisły odcinającej ruiny od stałego lądu.

Z wielkiej, nadgranicznej warowni w Bobrownikach zachowały się dobrze widoczne ruiny. Wyraźnie widoczny jest zarys murów wewnętrznych z zachowanymi fragmentami północnej i południowej części skrzydła zachodniego, pewne fragmenty skrzydła południowego, relikty wieży oraz czytelny zarys bramy wjazdowej i szyi prowadzącej do przedbramia. Widoczne są przypory muru wewnętrznego oraz niewielkie pozostałości zewnętrznego obwodu muru obwodowego zwłaszcza w północno-zachodnim narożu i w okolicy przedbramia. Ruiny nie zostały do tej pory prawidłowo i w pełni zabezpieczone więc ulegają ciągłej dewastacji. Wymagają pilnych działań budowlano-konserwatorskich. Zagrażają im także możliwe w tym rejonie wylewy kapryśnej Wisły. Aktualnie pozbawione gospodarza i niszczejące ruiny próbuje przejąć na własność gmina Bobrowniki.

J.A.K. 2014-05-04