WROCŁAW - OSTRÓW TUMSKI
We Wrocławiu odkryto do tej pory relikty trzech obiektów o charakterze zamków obronnych. Najstarszy z nich położony był na wyspie zwanej Ostrowem Tumskim. Dwa pozostałe ulokowane były na lewym brzegu Odry. Pierwszy z nich, zwany – lewobrzeżnym lub cesarskim z XIII wieku, znajdował się w miejscu późniejszego kościoła i kolegium jezuickiego, obecnie stanowiących budynek główny Uniwersytetu Wrocławskiego. Drugi natomiast, nigdy nie ukończony, z drugiej połowy XIII wieku usytuowany był w miejscu powstałego u schyłku średniowiecza arsenału. Jego relikty zachowały się w zachodnim narożu dawnych obwarowań Starego Miasta przy ulicy Cieszyńskiego.
Pod koniec IX lub na
początku X wieku na północno-wschodnim krańcu wyspy pomiędzy odnogami Odry
powstał drewniano-ziemny gród. W niedługim czasie bo już prawdopodobnie w
drugiej połowie X wieku, w części północno-zachodniej powstał drugi gród. Szybki
rozwój tego drugiego spowodował przejęcie przez niego roli głównego ośrodka
osadniczego wyspy.
Na przełomie X i XI wieku stary gród wyburzono a teren który uprzednio zajmował
przeznaczono na podgrodzie rozrastającego się nowego grodu. Tak powstał spory,
dwuczłonowy gród założony na planie koła z podgrodziem umieszczonym po stronie
wschodniej. Gród otoczony był wałem o konstrukcji przekładkowej, w której skład
wchodziły grube, dębowe, łupane bale oraz ziemia. Gród ten w owym czasie
stanowił siedzibę pierwszych Piastów.
Po roku 1000 w obrębie podgrodzia wniesiona została pierwsza budowla murowana.
Była nią kaplica pod wezwaniem św. Marcina, powstała z inicjatywy opactwa
benedyktynów na Ołbinie. Natomiast nie później jak w drugiej połowie XI wieku
powstała pierwsza murowana, rezydencjonalna siedziba księcia. W połowie XII
wieku gród został zdobyty i częściowo zniszczony przez powracającego z wygnania
wnuka Bolesława Krzywoustego – księcia Bolesława Wysokiego. Prawdopodobnie po
tym wydarzeniu, tj. po roku 1166 rozpoczęto stopniowe zastępowanie starej
zabudowy drewnianej nowszą murowaną. W czasie od końca XII do połowy XIII wieku
utworzono nową romańską rezydencję, gdzie w obrębie drewniano-ziemnych wałów
stanęły reprezentacyjne budynki murowane. W latach 1163-1201 wzniesiono przy
udziale warsztatu cysterskiego z Lubiąża: romański pałac książęcy założony na
planie kwadratu z przylegającą od wschodu osiemnastoboczną kaplicą- zwaną
„dworską kaplicą romańską” oraz zabudowania opactwa założone na planie
wydłużonego prostokąta i usytuowane obok wcześniej już istniejącej kaplicy św.
Marcina. Na początku XIII wieku wzniesiono kolejne murowane budynki pełniące
funkcje gospodarcze, lokując w nich kuchnię, łaźnię i wolno stojący piec. W
latach 1230-1250 z inicjatywy Henryka II Pobożnego wzniesiono kolejną,
późnoromańską kaplicę – zwaną „relikwiarzową kaplicą romańską” pod domniemanym
wezwaniem św. Krzyża, założoną na planie centralnym z trzema narożami
wykończonymi apsydami a w czwartym umieszczono prezbiterium.
Dzięki odpowiedniemu położeniu na wyspie sprzyjającemu obronie, zamek oparł się najazdowi Mongołów w roku 1241 podczas, gdy cała lewobrzeżna zabudowa Wrocławia została spalona.
Po śmierci księcia Henryka
II Pobożnego właścicielem zamku na krótko została jego żona Anna, a następnie
jej syn Bolesław Rogatka. Ten po sześciu latach, w roku 1248 przekazał zamek
bratu – Henrykowi III Białemu. Henryk dokończył budowę kaplicy relikwiarzowej
oraz był inicjatorem przebudowy całego założenia w stylu gotyckim. W jej wyniku
zniwelowano stare umocnienia drewniano-ziemne a na ich miejscu wzniesiono
ceglane mury oparte na filarowych fundamentach. Główną bramę wjazdową
zlokalizowano w prostym odcinku muru obwodowego po stronie wschodniej założenia.
Całe założenie przyjęło nieregularny kształt, zaokrąglony od zachodu a zamknięty
prostym odcinkiem muru po stronie przeciwległej.
W wyniku przebudowy fortyfikacji zlikwidowano zabudowę znajdującą się na
zewnątrz murów obwodowych a zabudowę wewnętrzną częściowo zmieniono.
Dalsza przebudowa i
rozbudowa zamku miała miejsce w latach 1270-1290. Jej inicjatorem był kolejny
właściciel - Henryka IV Prawy (Probus). W jej wyniku doszło do częściowego
wyburzenia starych budowli romańskich, między innymi dworskiej kaplicy
romańskiej. Rozbudowano stary pałac książęcy – tworząc reprezentacyjną budowlę.
Na miejscu kaplicy romańskiej wzniesiono trzykondygnacyjną kaplicę gotycką o
porównywalnej architekturze. Rozbudowany pałac książęcy połączono w jeden ciąg z
nową kaplicą gotycką i przebudowanymi zabudowaniami opactwa premonstratensów.
Powstała w ten sposób budowla o nieregularnym kształcie miała 50 metrów długości
i 14 metrów szerokości. W części centralnej budowli znajdowało się ośmioboczne
rozszerzenie o średnicy przekraczającej 20 metrów (kaplica).
W południowej części założenia, nieopodal muru obwodowego wzniesiono nową –
grobowo-klasztorną kaplicę gotycką, założoną na planie ośmioboku z wydłużonym
prezbiterium, otoczoną długimi i szerokimi przyporami. Kaplica była
trzykondygnacyjna z częściowo zagłębionym przyziemiem oraz wejściem umieszczonym
od strony północnej. Wąskie i kręte schody łączące poszczególne kondygnacje
umieszczono w dwóch najgrubszych przyporach frontowych. Na wschód od kaplicy, w
południowo-wschodnim narożu znajdowały się zabudowania nieukończonego klasztoru
Cysterek.
Mury obwodowe założenia
obronnego wzmocniono wzniesionymi u schyłku XIII wieku basztami. Dwie z nich
umieszczono w pobliżu bram wjazdowych, tj. koło bramy grodzkiej umieszczonej w
centralnej części wschodniego muru obwodowego oraz bramy wodnej umieszczonej w
pobliżu południowo-zachodniego naroża założenia obronnego. Pozostałe dwie
umieszczono w ciągu murów obwodowych. Zachodnia przylegała do zespołu budynków
pałacowych a południowa wysunięta była przed lico muru obwodowego po stronie
południowo-wschodniej.
Po stronie wschodniej założenia obronnego zlokalizowane było podzamcze a od
strony południowej przylegały ogrody.
Jeszcze za czasów Henryka IV
nastąpił wzrost roli duchowieństwa. W jego wyniku doszło do podziału Ostrowa
Tumskiego na dwie niezależne części – zachodnią książęcą i wschodnią biskupią.
Śmierć księcia położyła kres świetności zamku na wyspie. Kolejni właściciele,
książęta: Henryk V, Bolko oraz Henryk VI częściej przebywali w nowszej
rezydencji położonej na lewym brzegu Odry. Doprowadziło to do utraty przez zamek
funkcji głównej siedziby książęcej. Począwszy od 1310 roku początkowo tereny
przyległe do zamku a potem także należące do samego zamku zaczęły przechodzić na
rzecz biskupstwa. Ostatni dokument wystawiony przez Henryka V na zamku na
Ostrowie Tumskim opatrzony był datą 1311 roku.
W pierwszej połowie XIV wieku, prawdopodobnie koło 1335 roku, częściowo przejęli
zamek kanonicy kapituły świętokrzyskiej a teren podzielony został na siedem
części użytkowanych przez kanoników. Zmiana sposobu użytkowania obiektów
zamkowych doprowadziła do licznych przebudów. W ich wyniku dawne pomieszczenia
pałacowe adoptowano do celów mieszkalnych, podobny los spotkał kaplicę gotycką,
wzniesiono także liczne nowe zabudowania gospodarcze. Formalne nadanie całego
terenu kapitule świętokrzyskiej przez cesarza Albrechta miało miejsce w 1439
roku. Datę tą należy uznać za ostateczny kres funkcjonowania zamku. Po tym
fakcie doszło do rozbiórki znacznej części murów zamkowych.
Obiekt wzmiankowany był jeszcze w roku 1376 w związku z pobytem nuncjusza papieskiego. Potem funkcjonował jedynie jako ośrodek władzy biskupiej do końca XV wieku. Na przełomie XV i XVI wieku jako nie potrzebny i nie użytkowany obiekt, zamek został zniszczony i rozebrany. Jeszcze do początku XIX wieku, prawdopodobnie do 1810 roku użytkowana była baszta południowo-wschodnia pełniąca funkcję więzienia. Jednak po sekularyzacji kapituł basztę wraz z pozostałymi resztkami murów obronnych rozebrano do reszty. A w 1885 roku przez teren byłego założenia zamkowego wytyczono ulicę św. Marcina zabudowując ją po obu stronach. W czasie działań wojennych II wojny światowej zabudowa ul. Św. Marcina uległa w znacznym stopniu zniszczeniu. Po wojnie odbudowano jedynie kaplicę św. Marcina, budynek szpitala wzniesionego na początku XIX wieku oraz budynek w którym obecnie mieści się klasztor.
Prace badawcze i konserwatorskie w miejscu gdzie istniał zamek prowadzone były z przerwami od 1949 roku aż do 1974. Dzięki nim możliwe było wyeksponowanie południowej części fundamentów muru obwodowego oraz fundamentów pałacu. Z zamku średniowiecznego zachowała się także, częściowo zrekonstruowana kaplica związana z opactwem pod wezwaniem św. Krzyża.
J.A.K 16.11.2008