ZAMEK SZCZERBA
Gniewoszów

Ruiny zapewne XIV wiecznego zamku rycerskiego, położone w Sudetach Środkowych, w południowo-wschodniej części pasma Gór Bystrzyckich, pomiędzy wioskami Różanka i Gniewoszów. Położone są na wysokim, gnejsowym wzgórzu (530 m.n.p.m.) pomiędzy dolinami dwóch górskich potoków Głowni i Głodolnika, otoczone gęstymi, naturalnymi lasami liściastymi i mieszanymi oraz skałkami nazywanymi – Diabelskimi Skałami.

Brak danych źródłowych dotyczących daty budowy i fundatora warowni. Legendarne podania mówiące o istnieniu w tym miejscu niewielkiego, drewniano-ziemnego grodu już od początku XI wieku jak dotychczas nie znalazły potwierdzenia w aktualnych badaniach archeologicznych. Pierwsze umocnienia powstały prawdopodobnie już pod koniec XIII wieku. Z danych źródłowych wiadomo, że w 1294 roku król czeski Wacław II podarował ziemie w okolicy Międzylesia wraz z ewentualnie istniejącymi tam umocnieniami zakonowi Cystersów z Kamieńca Ząbkowickiego. Jednak już w 1318 roku gród w niewyjaśnionych okolicznościach został zniszczony. Mniej więcej odpowiada to w czasie zmianie dynastii panującej w Czechach z Przemyślidów na Luksemburczyków i może mieć z tym związek. Zamek murowany powstał zapewne w drugiej ćwierci XIV wieku a z danych źródłowych wiadomo, że właścicielem Międzylesia i okolic już w 1323 roku był łużycki rycerz Otto von Glaubitz. Stąd wywodzi się hipotezę, iż fundatorem budowy zamku mógł być ów rycerz, co może także potwierdzać wzmianka z 1358 roku podająca jego syna – Otto Schulera jako właściciela dóbr Schnallenstein (Śnielinek). We władaniu rodu Glaubitzów (synów Ottona Schullera – Mikołaja i Bernarda) zamek pozostawał aż do 1428 roku.

Ze względu na swoją strategiczną lokalizację zamek ówcześnie nazywany Śnielinkiem pełnił różne funkcje:
- strzegł szlaku handlowego z Czech prowadzącego przez Przełęcz Międzyleską,
- stanowił ośrodek władzy feudalnej nad tzw. ”państwem śnielińskim” obejmującym ziemie w części Gór Bystrzyckich, na Wysoczyźnie Międzylesia i zachodnich stokach Śnieżnika,
- stanowił tytularną siedzibę urzędu dóbr międzyleskich.

Zamek zbudowany został z miejscowego, nieobrobionego kamienia na planie nieregularnym, zbliżonym do owalu prosto ściętego od strony zachodniej, z niewielkim trójkątnym występem od strony północnej.
W obrębie murów znajdował się budynek mieszkalny, prawdopodobnie dwukondygnacyjny z czterema podpiwniczonymi pomieszczeniami na poziomie przyziemia. Założony na planie zbliżonym do czworoboku (z przełamaną linią muru południowego) o wymiarach 9,5-19,5 metra, przylegał do kurtyny północnej muru obwodowego. Budynek mieszkalny ogrzewany był przez piec typu hypokaustum umieszczony w narożniku pomieszczenia wschodniego oraz dodatkowo przez piec kaflowy umieszczony na górnej kondygnacji w izbie północno-zachodniej.

Niektórzy autorzy sugerują istnienie wieży w południowo-wschodnim narożu dziedzińca – jednakże nie znaleziono reliktów tej budowli. Być może nie stanowiła oddzielnej budowli a była częścią budynku mieszkalnego – wymaga to jeszcze dalszych badań.
Na dziedzińcu prawdopodobnie od strony południowej umieszczone były przylegające do muru obwodowego: pomieszczenia gospodarcze, pomieszczenia dla załogi oraz stajnie.
Obszerny dziedziniec o wymiarach 40m. długości i 10-18 m. szerokości otaczały ponad stu metrowej długości mury obwodowe, o grubości dochodzącej do 1,5 metra. Brama wjazdowa trzymetrowej szerokości znajdowała się w północnym odcinku muru zachodniego i przylegała do budynku mieszkalnego. Dodatkowe wejście na zamek stanowiła wąska furta umieszczona w murze północnym.
Całość murowanego założenia miła powierzchnię około 1000 metrów kwadratowych. Dodatkowym zabezpieczeniem była częściowo wykuta w skale, głęboka, sucha fosa otaczająca zamek od południa, południowego-zachodu i zachodu. Droga na zamek wiodła przez wysoki, drewniany pomost lub most zwodzony nad suchą fosą.

Kres funkcjonowania tej warowni nastąpił prawdopodobnie w 1428 roku po oblężeniu i zniszczeniu przez husytów. W czasie ostrzału artyleryjskiego zburzona została niemal doszczętnie część mieszkalna i duże fragmenty murów. Jednak pozostaje to w sferze hipotezy gdyż brak danych źródłowych potwierdzających ten fakt.
Prawdopodobnie zamek nie był już więcej odbudowywany i mógł służyć jako kryjówka zbójecka. Pod koniec XV wieku stanowił niezamieszkałą ruinę.
W kolejnych latach często zmieniali się właściciele którzy zupełnie nie dbali o pozostającą już w całkowitej ruinie warownię. Byli to między innymi: kolejni sołtysi pobliskiego Gniewoszowa, Paul Prebir, rodzina Tschirnhaus, hrabiowie Althann, baronowie von Stillfried.
Ruiny znacznie ucierpiały w XVIII wieku, kiedy to w latach 1769-1770 prowadzono rozbiórkę zamku w celu pozyskania budulca do budowy browaru w pobliskiej Różance.
W XIX wieku właścicielami pozostałości ruin byli – hrabia von Magnis a także księżna Marianna Orańska. W rękach jej potomków ruiny pozostały do 1945 roku.

W 1964 r. przeprowadzono pierwsze prace sondażowe a dopiero w latach 1986-1991 przeprowadzono szersze badania terenowe archeologiczno-architektoniczne w trakcie których dokładniej określono czas funkcjonowania warowni.

Do chwili obecnej dobrze zachowały się mury obwodowe miejscami osiągające 9 metrów wysokości z małą furtą od strony północnej, odgruzowane fragmenty piwnic i części dolnych kondygnacji domu mieszkalnego, dobrze widoczny jest zarys dziedzińca.

J.A.K. 2007-03-12