ZAMEK OGRODZIENIEC
Podzamcze

Ogromne, monumentalne ruiny renesansowej, obronnej rezydencji Bonerów z XVI wieku, malowniczo położone na najwyższym wzniesieniu Wyżyny Krakowsko-częstochowskiej – Górze Janowskiego (504 m.n.p.m.). Usytuowane są na terenie wsi Podzamcze, na południe od zabudowań.

Pierwsze drewniano-ziemne umocnienia obronne w tym miejscu powstały prawdopodobnie na przełomie XII i XIII wieku. Z tego okresu odkryto na sąsiedniej górze (tzw. „Górze Birów”) pozostałości grodu obronnego. Prawdopodobnie także na Górze Janowskiego znajdował się podobny gród. Zadaniem tych grodów wyposażonych w konne drużyny wojowników była obrona przed najazdami książąt czeskich i śląskich. Spełniały one swoją funkcję niezbyt długo – gdyż gród na Górze Janowskiego (niekiedy w literaturze umownie nazywany „Wilczą Szczęką”) został spalony i zniszczony przez Tatarów w 1241 roku, a gród na Górze Birów nieco później bo prawdopodobnie między rokiem 1327 a 1345.

Już w XIV wieku ziemie te z nadania Kazimierza Wielkiego otrzymał Przedbor z Brzezia - marszałek Królestwa Polskiego. Włożył on znaczną sumę pieniędzy w odbudowę fortyfikacji na Górze Janowskiego. Pierwsze informacje w dokumentach historycznych o wsi Ogrodzieniec pojawiły się w 1337 roku wzmiankując tu parafię w dekanacie lelowskim. Natomiast pierwsze wzmianki o istnieniu zamku pochodziły z roku 1386, kiedy to Władysław Jagiełło nadał warownię wraz z kluczem otaczających wsi – Włodkowi z Charbinowic herbu Sulima – cześnikowi krakowskiemu i staroście lubelskiemu. Od tej pory aż do roku 1470 zamek stanowił siedzibę rodową Włodków. Rozbudowali oni pierwotne fortyfikacje stawiając w XV wieku murowany zamek gotycki. Wcześniejszą wewnętrzną zabudowę drewnianą zastąpili murowanymi budynkami mieszkalno-obronnymi, posadowionymi na skalnym podłożu. W ich skład weszły:
- trzykondygnacyjna wieża mieszkalna murowana z kamienia i cegły, posadowiona na wąskiej, wschodniej skale, oraz
- budynek mieszkalny, wzniesiony na sporej powierzchni południowej skale.

Na dziedzińcu zamku umieszczono cysternę na wodę. Całość założenia otoczona była z trzech stron naturalnie usytuowanymi skałami. Jedynie stronę północno- zachodnią, gdzie brak naturalnej osłony skał wzmocniono wałem lub murem zamykając w ten sposób obwód warowny. Wjazd na zamek zlokalizowano po stronie południowo-wschodniej, umieszczając tam bramę w wąskiej naturalnej szczelinie między dwoma skałami.
W takim stanie zamek oraz dwa miasta z przyległymi wsiami kupili w 1470 roku bogaci mieszczanie krakowscy Piotr i Ibrahim Salomonowiczowie. Na przełomie XV i XVI wieku często zmieniali się właściciele zamku. W krótkich odstępach czasu stanowił własność Granowskich ze Smolenia a potem takich rodów, jak: Rzeszowscy, Pileccy, Chełmińscy by w 1508 roku powrócić pod władanie Włodków. Jednak już  w 1523 roku został przejęty za długi przez burgrabiego i żupnika krakowskiego Jana Bonera. Jego bratanek Seweryn Boner – kasztelan krakowski, starosta biecki i rabsztyński w 1530 roku prawie całkowicie rozebrał stary zamek gotycki i w latach 1532-1547 dokonał przebudowy na wspaniałą, renesansową rezydencję obronną. W wyniku tej przebudowy na miejscu pierwotnego zamku gotyckiego usytuowano zamek górny wkomponowany w otaczające skały i otoczony ogromnym przedzamczem o powierzchni około trzech hektarów. Zamek górny założono na nieregularnym planie, na podłożu skalnym z wykorzystaniem skał jako trwałych elementów ścian. Za materiał posłużył głównie łamany kamień wapienny. Początkowo trzon zamku górnego stanowiły:
- nowo wzniesione skrzydło północne
- rozbudowane i powiększone o dwie wyniosłe wieże skrzydło południowe z przylegającym budynkiem bramnym
- skrzydło wschodnie tzw. „wysoki zamek”.

Podczas kolejnej rozbudowy zamku za Stanisława Bonera zamek powiększono o:
- skrzydło zachodnie – stanowiące łącznik pomiędzy już wcześniej istniejącymi skrzydłami północnym i południowym, zamykając dziedziniec główny zamku, oraz
- dzieła obronne zabezpieczające zamek od strony południowo-wschodniej: tzw. „Kurzą Nogę” i beluard.

Od strony dziedzińca budynki zamku górnego posiadały renesansowe krużganki. W północno-zachodnim narożu dziedzińca umieszczono ogromny, wykuty w skale zbiornik na wodę – dodatkowe źródło wody na wypadek oblężenia.
Skrzydło południowe – tzw. „zamek środkowy” stanowiło najbardziej rozbudowaną część zamku górnego. Posadowione zostało na dużej skale w której wykuto dwa poziomy piwnic.
Budynek posiadał trzy kondygnacje o skomplikowanym układzie pomieszczeń i nie w pełni znanym przeznaczeniu. W części południowo-zachodniej tego skrzydła umieszczono dużą jadalnię połączoną z pomieszczeniami reprezentacyjnymi i komnatami wypoczynkowymi. Te z kolei miały połączenia komunikacyjne z położonymi na różnych poziomach pomieszczeniami dla żołnierzy oraz małą izbą stołową. W obu narożach południowych budynku –wschodnim i zachodnim umieszczono wysokie, cylindryczne wieże obronne, służące jako klatki schodowe łączące poszczególne kondygnacje. Zachodnia zwana później (od XVII wieku) Kredenscerską, zwieńczona ślepymi mahikułami posiadała na kilku poziomach małe sklepione pomieszczenia z otworami strzelniczymi. Wschodnia – tzw.”wieża skazańców” po późniejszej XVI wiecznej przebudowie stała się wieżą wewnętrzną i straciła swój obronny charakter. Na dolnych kondygnacjach miała przekrój prostokątny a dopiero w wyższych partiach była cylindryczna.
Do północno-wschodniego naroża skrzydła południowego przylegał sześciokondygnacyjny budynek bramny zbudowany na planie kwadratu z dwoma górnymi kondygnacjami o przekroju cylindrycznym. Na niższych kondygnacjach znajdowały się:
- niewielkie pomieszczenie nazywane ”schowaniem”,
- powyżej pomieszczenie ze strzelnicami,

Na czwartej kondygnacji wieży bramnej znalazła miejsce kaplica zamkowa.
Wieża strzegła wjazdu na zamek poprowadzonego przez murowaną szyję i most zwodzony nad niewielką fosą –basenem otoczoną murem. Most zwodzony wyposażony był w przeciwwagę umożliwiającą jego podnoszenie.
Skrzydło wschodnie – tzw.” zamek wysoki” posadowiony na wąskiej, urwistej skale, na północ od wieży bramnej i połączony z nią murami idącymi po skałach. To rozbudowany fragment starego zamku do którego pierwotnie można się było dostać tylko po drabinach. Za Bonerów budynek ten powiększono tak, że ostatecznie posiadał trzy kondygnacje z amfiladowym układem pomieszczeń w najniższej kondygnacji i dostępem po wykutych w skale schodach. Na wysokości dziedzińca, poniżej budynków dostawiono do skały niewielkie pomieszczenia dla żołnierzy i służby – nazywane „sklepikami”. Tu znalazł miejsce także magazyn żywności z unikalnym systemem chłodni grawitacyjnej.
Skrzydło północne – stanowił prostokątny podpiwniczony budynek, wychodzący poza lico murów obwodowych, posadowiony na łagodnym stoku. W piwnicach umieszczono po stronie wschodniej i północnej pomieszczenia wyposażone w kluczowe otwory strzelnicze, kuchnię także po stronie północnej – co zapewniało lepsze oświetlenie pomieszczeń a także mały magazyn i pomieszczenie z głęboką na ponad 100 metrów studnię zamkową. Pierwsze piętro zajmowały pomieszczenia i sypialnie dla wojska i służby zamkowej. Natomiast na drugim piętrze umieszczone były komnaty reprezentacyjne i mieszkalne.

Nieco później, bo za Stanisława Bonera powstało – skrzydło zachodnie stanowiące w zasadzie łącznik między skrzydłem północnym a zamkiem środkowym. Był to jednotraktowy, dwukondygnacyjny budynek mieszczący: sypialnię Bonerów, gabinet z podręczną biblioteką i toaletą.
Także z inicjatywy Stanisława Bonera  w latach 1550-1560 nastąpiła kolejna rozbudowa, w wyniku której do skrzydła południowego dobudowano dwa dzieła obronne: Kurzą Nogę i beluard mające wzmocnić obronność zamku i lepiej zabezpieczyć wjazd z podzamcza na zamek górny.

Kurza Noga – to duży pięciokondygnacyjny budynek, wybudowany na planie prostokąta, wysunięty na południowy-zachód i umieszczony u podnóża skały. Stykał się po stronie północnej ze skrzydłem południowym. W trzech dolnych kondygnacjach znajdowały się kazamaty z licznymi otworami strzelniczymi, a dwie pozostałe kondygnacje mieściły pomieszczenia mieszkalne.
Drugie dzieło obronne – beluard powstało prawdopodobnie w latach 1561-1576 także z inicjatywy Stanisława Bonera lub Mikołaja Ligęzy. Umieszczone było na litym podłożu skalnym, po stronie południowo-wschodniej i przylegało do skrzydła południowego. Była to budowla z ustawionymi pod kątem ostrym ścianami czołowymi (bastion narożny) i wyposażona w otwory strzelnicze. Zapewniało to lepszą obronę dojazdu do bramy zamku górnego.

Zamek górny otoczony był rozległym przedzamczem o powierzchni około 3 hektarów. Przedzamcze otaczał mur obwodowy ze strzelnicami łączący poszczególne, wolno stojące grupy skałek:
- „Skały Basztowe”- z naturalną jaskinią w kształcie tunelu
- „Skały Górne”- z małą wnęką zamkniętą murami. Tu znalazła miejsce wartownia i małe pomieszczenie nazywane „Mordownią- Katownią”.
Na szczytach większych ostańców skalnych znajdowały się strażnice obserwacyjno-obronne.

W obrębie przedzamcza znajdowały się zabudowania mieszkalne dla załogi i służby oraz pomieszczenia gospodarcze ze stajniami. Wjazd na podzamcze znajdował się po stronie północno-zachodniej i prowadził przez budynek bramny przed którym znajdowała się niewielka fosa.
Rezydencja Bonerów urządzona z dużym przepychem i zmysłem artystycznym stała się w XVI wieku jedną z najwspanialszych budowli w Polsce. Pod względem zaś walorów obronnych stanowiła przykład polskiej fortyfikacji wyżynnej typu bastejowego.

Kolejnym właścicielem zamku został w roku 1562 Jan Firlej- marszałek wielki koronny i wojewoda lubelski. Dokończył on rozbudowę zamku z wystrojem w stylu barokowym. Dalsze losy zamku nie były już tak pomyślne. W roku 1587 zamek został zdobyty przez wojska arcyksięcia Maksymiliana Habsburga pretendenta do tronu polskiego. Jednak obce wojska zostały szybko wyparte i nie spowodowały większych szkód.

W połowie XVIII wieku kolejnej rozbudowy zamku dokonał Andrzej Firlej. Wzniesiono wówczas nad beluardem nowy budynek z tzw. salą marmurową o wystroju barokowym. Orientacyjnie w tym samym czasie oba dzieła obronne tj. Kurzą Nogę i beluard połączono grubym murem kurtynowym ze strzelnicami i gankiem dla straży. Powstał w ten sposób dodatkowy – drugi dziedziniec gospodarczy z oddzielnym wjazdem przez niewielką bramę zamykaną żelazną kratą.

Mimo ufortyfikowania jeszcze w roku 1655 zamek został zdobyty przez wojska szwedzkie. W trakcie ich pobytu w latach 1655-57 uległ częściowemu zniszczeniu a następnie został ograbiony i częściowo spalony. Odbity przez brawurowy atak wojsk Stanisława Warszyckiego. Jednak według inwentarza spisanego w 1665 roku wynika, że zamek nie poniósł wówczas poważniejszych zniszczeń. Mimo to Firlejowie sprzedali częściowo uszkodzony zamek Stanisławowi Warszyckiemu - kasztelanowi krakowskiemu. Jego staraniem zamek został odbudowany a podzamcze ponownie otoczone murem obwodowym z bramą i mostem zwodzonym. Na terenie podzamcza ulokowano dodatkową stajnię i wozownię.
Być może z tego okresu lub nieco wcześniejszego pochodzi trzeci – mały, zewnętrzny „dziedziniec rycerski” otoczony kamiennym murem zewnętrznym z narożną cylindryczną, basztą wyposażoną w strzelnice. Powstał on po stronie zachodniej zamku i łączył Kurzą Nogę ze skałami poniżej skrzydła zachodniego zamku górnego.

Około roku 1695 zamek przeszedł w posiadanie rodziny Męcińskich. W trakcie najazdu szwedzkiego spalony i zniszczony przez wojska Karola XII w roku 1702.
Bardzo zniszczoną warownię nabył w roku 1784 podsędek krakowski Tomasz Jakliński. Niestety remont walącej się i zdewastowanej budowli przekraczał jego możliwości finansowe. Ostatecznie zamek został opuszczony w roku 1810 przez ówczesną rezydentkę – Mieroszewską z domu Jaklińską ze względu na groźbę zawalenia stropów.

Na początku XX wieku w wyniku częściowej parcelacji gruntów właścicielem ziemi wraz ze zrujnowanym zamkiem został chłop - Ludwik Kozłowski. Dokonał on częściowej rozbiórki murów zamkowych w celu pozyskania taniego budulca. Kolejne zniszczenia spowodował ostrzał artyleryjski w czasie I wojny światowej. Po wojnie z inicjatywy Aleksandra Janowskiego ziemię wraz z murami wykupiło z rąk prywatnych Towarzystwo Krajoznawcze i przystąpiło do restauracji.

Prace konserwatorskie i zabezpieczające prowadzone były z przerwami od 1949-1973 roku. W ich wyniku ostatecznie zabezpieczono mury w postaci trwałej ruiny i udostępniono do zwiedzania. Rozpoznanie wykopaliskowe i nadzór nad odgruzowywaniem pomieszczeń zamku górnego prowadził W. Błaszczyk w latach 1959-1966 a badania architektoniczne Andrzej Gruszecki w okresie od 1964 do 1971 roku.

J.A.K. 2006-12-03