ZAMEK MUSZYNA

Ruiny zamku biskupiego z końca XIV lub początku XV wieku, położone na stromym wzgórzu o wysokości 527 m.n.p.m., na prawym brzegu Popradu, w widłach potoków: Szczawnik i Muszynka opływających wzgórze od wschodu i zachodu. Wzgórze to położone w południowo-wschodniej części Beskidu Sądeckiego, wchodzące w skład Pasma Koziegłówki znajduje się w obrębie granic Muszyny i potocznie nazywane jest Basztą lub Górą Zamkową. Posiada ono dwa przewyższenia – garby. Na jednym z nich prawdopodobnie już w XI wieku istniał drewniano-ziemny gródek rycerski.

Pewne przesłanki w dokumentach z początku XIII wieku mogą wskazywać, że w tym okresie Muszyna przynależała do komitatu szaryskiego i pozostawała pod zwierzchnictwem króla węgierskiego. Hipoteza ta wymaga jeszcze dalszych badań.
W materiałach źródłowych pierwsze wzmianki o wsi o nazwie Muszyna pojawiły się w roku 1288 i informowały o przekazaniu wsi za zgodą scholastyka Kapituły Krakowskiej -  Wysza herbu Półkozic biskupowi krakowskiemu - Pawłowi z Przemankowa. Prawdopodobnie już na przełomie XIII i XIV wieku biskupstwo zyskało obronną rezydencję. Ulokowano ją na garbie wzgórza, być może w miejscu pierwotnego, starszego grodu. Możliwe, że stary gród tylko zmodernizowano wzmacniając go kamieniami i częściowo obmurowując na początku XIV wieku. Ostatecznie była to fortyfikacja otoczona wałami o konstrukcji drewniano-kmienno-ziemnej wyposażona w czworoboczną, drewnianą wieżę o wymiarach 4-4 metry pełniącą funkcje mieszkalno-obronne.

Data powstania zamku murowanego i jego fundator nie są znane. Istnieje wśród badaczy tego okresu hipoteza wskazująca jako fundatora zamku biskupa Jana Muskatę zwolennika Przemyślidów. Jest to o tyle możliwe, że biskup podczas walk z Władysławem Łokietkiem silnie ufortyfikował ziemie należące do biskupstwa – wzmacniając istniejące grody, zamieniając kościoły w zamki oraz budując nowe zamki na tym terenie. Po 1306 roku Muszyna wraz zamkiem została skonfiskowana przez Władysława Łokietka. Niezależnie od tego jak potoczyły się losy zamku, materiały źródłowe podają, że w roku 1352 był własnością króla polskiego.
Możliwość późniejszego powstania zamku z inicjatywy Kazimierz Wielkiego wyklucza raczej brak umieszczenia go na listach warowni wzniesionych przez tego władcę zamieszczonych w kronikach Jana Długosza i Janka z Czarnkowa. Prawdopodobnie za czasów Kazimierza Wielkiego założenie to zostało jedynie rozbudowane i umocnione.
Natomiast zgodnie z badaniami archeologicznymi, nowy zamek murowany powstał na kulminacji niższego garbu wzgórza, najwcześniej koło roku 1390 lub na początku XV wieku. Wiadomo natomiast, że w roku 1391 król Władysław Jagiełło zwrócił ówczesne założenie obronne biskupom krakowskim pod warunkiem utrzymywania stałej załogi. Jedna z hipotez zakłada powstanie zamku murowanego dopiero po odzyskaniu Muszyny przez biskupów.
Wielość wymienionych hipotez nie pozwala na chwilę obecną ostatecznie ustalić daty powstania zamku murowanego oraz okresu funkcjonowania wzmocnionego grodu umieszczonego na sąsiednim garbie wzniesienia. Nie wiadomo także czy gród ten z czasem został opuszczony czy uległ zniszczeniu w trakcie działań zbrojnych.

Piętnastowieczny zamek murowany pełnił funkcje:
- warownej siedziby biskupów,
- ważnej nadgranicznej twierdzy,
- komory celnej i obrony szlaków handlowych przebiegających w okolicy (prowadzących na Węgry)

Zamek zbudowany był z miejscowego kamienia na planie zbliżonym do regularnego prostokąta. Mury obwodowe otaczały niewielki dziedziniec zamknięty od południa budynkiem mieszkalnym a od północy, od strony największego zagrożenia zabezpieczony dodatkowo masywną  czworoboczną wieżą wspartą narożnymi skarpami.

W 1474 roku w czasie najazdu terenów pogranicznych przez Węgrów pod wodzą Tomasza Tarczaja zamek po krótkim oblężeniu został zdobyty i w znacznym stopniu zniszczony. Na mocy układu pokojowego zawartego z królem węgierskim Michałem Korwinem zamek został zwrócony Polsce i odbudowany przy znacznym wsparciu finansowym lub wręcz na koszt króla Korwina. Niektórzy dopiero z tym faktem wiążą powstanie zamku murowanego, choć wyżej wymienione fakty raczej temu przeczą. Po tej odbudowie zamek uzyskał ostateczny kształt regularnego prostokąta otoczonego murem obwodowym z dwiema kilkukondygnacyjnymi, czworobocznymi basztami ustawionymi symetrycznie w narożach wschodnim i zachodnim oraz budynkiem mieszkalnym ustawionym we wschodniej części założenia. Obie baszty dodatkowo podparte były narożnymi skarpami. Brama wjazdowa umieszczona była w baszcie wschodniej a wjazd na zamek poprowadzony był przez drewniany most zwodzony przerzucony nad suchą fosą i sklepioną sień. Wieża zachodnia prawdopodobnie pełniła funkcje mieszkalne. Dom mieszkalny otaczający dziedziniec od wschodu – był budynkiem piętrowym o dwudzielnym układzie wnętrz. Po stronie południowej znajdował się dodatkowy niewielki, wąski dziedzińczyk gospodarczy oddzielony od dziedzińca głównego murem. Być może dziedzińczyk ten był zadaszony tworząc coś w rodzaju krytego korytarza obronnego. W części zachodniej dziedzińca głównego ulokowana była studnia.

Zamek użytkowany był do połowy XVII wieku jako siedziba biskupstwa. Jednak starosta Wojciech Bedliński zmuszony był już ze względu na zły stan techniczny zamieszkać we dworze u podnóża góry zamkowej. Od tej pory zamek przestał pełnić funkcje rezydencjonalne – siedziby biskupstwa i popadł ostatecznie w ruinę w XVIII wieku. Własnością biskupów pozostawał do czasu rozbiorów a po roku 1772 wraz  z całą Galicją znalazł się pod zaborem austriackim.

Pierwsze badania archeologiczno-rozpoznawcze prowadzone przez Szczęsnego-Morawskiego przed rokiem 1963 pozwoliły odtworzyć plan zamku. Kolejne badania prowadzone były jeszcze kilkakrotnie – w latach 1973-74, 1991 i 1996.

Do chwili obecnej przetrwały jedynie resztki kamiennych murów przyziemia oraz relikty pierwotnej czworobocznej wieży. Na sąsiednim garbie wzniesienia zachowały się relikty wcześniejszego grodu średniowiecznego. Relikty te przebadane były pod kątem archeologicznym przez Marię Cabalską.

 Ciekawostka: najbardziej wysunięty na południe zamek w granicach kraju.

J.A.K. 2008-02-26