Strona główna zamku Wrocław-Ostrów Tumski - kliknij jeśli nie widzisz menmu po bokach

WROCŁAW - OSTRÓW TUMSKI


We Wrocławiu odkryto do tej pory relikty trzech obiektów o charakterze zamków obronnych. Najstarszy z nich położony był na wyspie zwanej Ostrowem Tumskim. Dwa pozostałe ulokowane były na lewym brzegu Odry. Pierwszy z nich, zwany – lewobrzeżnym  lub cesarskim z XIII wieku, znajdował się w miejscu późniejszego kościoła i kolegium jezuickiego, obecnie stanowiących budynek główny Uniwersytetu Wrocławskiego. Drugi natomiast, nigdy nie ukończony, z drugiej połowy XIII wieku usytuowany był w miejscu powstałego u schyłku średniowiecza arsenału. Jego relikty zachowały się w zachodnim narożu dawnych obwarowań Starego Miasta przy ulicy Cieszyńskiego.

Pod koniec IX lub na początku X wieku na północno-wschodnim krańcu wyspy pomiędzy odnogami Odry powstał drewniano-ziemny gród. W niedługim czasie bo już prawdopodobnie  w drugiej połowie X wieku, w części północno-zachodniej powstał drugi gród. Szybki rozwój tego drugiego spowodował przejęcie przez niego roli głównego ośrodka osadniczego wyspy.
Na przełomie X i XI wieku stary gród wyburzono a teren który uprzednio zajmował przeznaczono na podgrodzie rozrastającego się nowego grodu. Tak powstał spory, dwuczłonowy gród założony na planie koła z podgrodziem umieszczonym po stronie wschodniej. Gród otoczony był wałem o konstrukcji przekładkowej, w której skład wchodziły grube, dębowe, łupane bale oraz ziemia. Gród ten w owym czasie stanowił siedzibę pierwszych Piastów.
Po roku 1000 w obrębie podgrodzia wniesiona została pierwsza budowla murowana. Była nią kaplica pod wezwaniem św. Marcina, powstała z inicjatywy opactwa benedyktynów na Ołbinie. Natomiast nie później jak w drugiej połowie XI wieku powstała pierwsza murowana, rezydencjonalna siedziba księcia. W połowie XII wieku gród został zdobyty i częściowo zniszczony przez powracającego z wygnania wnuka Bolesława Krzywoustego – księcia Bolesława Wysokiego. Prawdopodobnie po tym wydarzeniu, tj. po roku 1166 rozpoczęto stopniowe zastępowanie starej zabudowy drewnianej nowszą murowaną. W czasie od końca XII do połowy XIII wieku utworzono nową romańską rezydencję, gdzie w obrębie drewniano-ziemnych wałów stanęły reprezentacyjne budynki murowane. W latach 1163-1201 wzniesiono przy udziale warsztatu cysterskiego z Lubiąża: romański pałac książęcy założony na planie kwadratu z przylegającą od wschodu  osiemnastoboczną kaplicą- zwaną „dworską kaplicą romańską” oraz zabudowania opactwa założone na planie wydłużonego prostokąta i usytuowane obok wcześniej już istniejącej kaplicy św. Marcina. Na początku XIII wieku wzniesiono kolejne murowane budynki pełniące funkcje gospodarcze, lokując w nich kuchnię, łaźnię i wolno stojący piec. W latach 1230-1250 z inicjatywy Henryka II Pobożnego wzniesiono kolejną, późnoromańską kaplicę – zwaną „relikwiarzową kaplicą romańską” pod domniemanym wezwaniem św. Krzyża, założoną na planie centralnym z trzema narożami wykończonymi apsydami a w czwartym umieszczono prezbiterium.

Dzięki odpowiedniemu położeniu na wyspie sprzyjającemu obronie, zamek oparł się najazdowi Mongołów w roku 1241 podczas, gdy cała lewobrzeżna zabudowa Wrocławia została spalona.

Po śmierci księcia Henryka II Pobożnego właścicielem zamku na krótko została jego żona Anna, a następnie jej syn Bolesław Rogatka. Ten po sześciu latach, w roku 1248 przekazał zamek bratu – Henrykowi III Białemu. Henryk dokończył budowę kaplicy relikwiarzowej oraz był inicjatorem przebudowy całego założenia w stylu gotyckim. W jej wyniku zniwelowano stare umocnienia drewniano-ziemne a na ich miejscu wzniesiono ceglane mury oparte na filarowych fundamentach. Główną bramę wjazdową zlokalizowano w prostym odcinku muru obwodowego po stronie wschodniej założenia. Całe założenie przyjęło nieregularny kształt, zaokrąglony od zachodu a zamknięty prostym odcinkiem muru po stronie przeciwległej.
W wyniku przebudowy fortyfikacji zlikwidowano zabudowę znajdującą się na zewnątrz murów obwodowych a zabudowę wewnętrzną częściowo zmieniono.

Dalsza przebudowa i rozbudowa zamku miała miejsce w  latach 1270-1290. Jej inicjatorem był kolejny właściciel -  Henryka IV Prawy (Probus). W jej wyniku doszło do częściowego wyburzenia starych budowli romańskich, między innymi dworskiej kaplicy romańskiej. Rozbudowano stary pałac książęcy – tworząc reprezentacyjną budowlę. Na miejscu kaplicy romańskiej wzniesiono trzykondygnacyjną kaplicę gotycką o porównywalnej architekturze. Rozbudowany pałac książęcy połączono w jeden ciąg z nową kaplicą gotycką i przebudowanymi zabudowaniami opactwa premonstratensów. Powstała w ten sposób budowla o nieregularnym kształcie miała 50 metrów długości i 14 metrów szerokości.  W części centralnej budowli znajdowało się ośmioboczne rozszerzenie o średnicy przekraczającej 20 metrów (kaplica).
W południowej części założenia, nieopodal muru obwodowego wzniesiono nową – grobowo-klasztorną kaplicę gotycką, założoną na planie ośmioboku z wydłużonym prezbiterium, otoczoną długimi i szerokimi przyporami. Kaplica była trzykondygnacyjna z częściowo zagłębionym przyziemiem oraz wejściem umieszczonym od strony północnej. Wąskie i kręte schody łączące poszczególne kondygnacje umieszczono w dwóch najgrubszych przyporach frontowych. Na wschód od kaplicy, w południowo-wschodnim narożu znajdowały się zabudowania nieukończonego klasztoru Cysterek.

Mury obwodowe założenia obronnego wzmocniono wzniesionymi u schyłku XIII wieku basztami. Dwie z nich umieszczono w pobliżu bram wjazdowych, tj. koło bramy grodzkiej umieszczonej w centralnej części wschodniego muru obwodowego oraz bramy wodnej umieszczonej w pobliżu południowo-zachodniego naroża założenia obronnego. Pozostałe dwie umieszczono w ciągu murów obwodowych. Zachodnia przylegała do zespołu budynków pałacowych a południowa wysunięta była przed lico muru obwodowego po stronie południowo-wschodniej.
Po stronie wschodniej założenia obronnego zlokalizowane było podzamcze a od  strony południowej przylegały ogrody.

Jeszcze za czasów Henryka IV nastąpił wzrost roli duchowieństwa. W jego wyniku doszło do   podziału Ostrowa Tumskiego na dwie niezależne części – zachodnią książęcą i wschodnią biskupią. Śmierć księcia położyła kres świetności zamku na wyspie. Kolejni właściciele, książęta: Henryk V, Bolko oraz Henryk VI częściej przebywali w nowszej rezydencji położonej na lewym brzegu Odry. Doprowadziło to do utraty przez zamek funkcji głównej siedziby książęcej. Począwszy od 1310 roku początkowo tereny przyległe do zamku a potem także należące do samego zamku zaczęły przechodzić na rzecz biskupstwa. Ostatni dokument wystawiony przez Henryka V na zamku na Ostrowie Tumskim opatrzony był datą 1311 roku.
W pierwszej połowie XIV wieku, prawdopodobnie koło 1335 roku, częściowo przejęli zamek kanonicy kapituły świętokrzyskiej a teren podzielony został na siedem części użytkowanych przez kanoników. Zmiana sposobu użytkowania obiektów zamkowych doprowadziła do licznych przebudów. W ich wyniku dawne pomieszczenia pałacowe adoptowano do celów mieszkalnych, podobny los spotkał kaplicę gotycką, wzniesiono także liczne nowe zabudowania gospodarcze. Formalne nadanie całego terenu kapitule świętokrzyskiej przez cesarza Albrechta miało miejsce w 1439 roku. Datę tą należy uznać za ostateczny kres funkcjonowania zamku. Po tym fakcie  doszło do rozbiórki znacznej części murów zamkowych.

Obiekt wzmiankowany był jeszcze w roku 1376 w związku z pobytem nuncjusza papieskiego. Potem funkcjonował jedynie jako ośrodek władzy biskupiej do końca XV wieku. Na  przełomie XV i XVI wieku jako nie potrzebny i nie użytkowany obiekt, zamek został zniszczony i rozebrany. Jeszcze do początku XIX wieku, prawdopodobnie do 1810 roku użytkowana była baszta południowo-wschodnia pełniąca funkcję więzienia. Jednak po sekularyzacji kapituł basztę wraz z pozostałymi resztkami murów obronnych rozebrano do reszty. A w 1885 roku przez teren byłego założenia zamkowego wytyczono ulicę św. Marcina zabudowując ją po obu stronach. W czasie działań wojennych II wojny światowej zabudowa ul. Św. Marcina uległa w znacznym stopniu zniszczeniu. Po wojnie odbudowano jedynie kaplicę św. Marcina, budynek szpitala wzniesionego na początku XIX wieku oraz budynek w którym obecnie mieści się klasztor.

Prace badawcze i konserwatorskie w miejscu gdzie istniał zamek prowadzone były z przerwami od 1949 roku aż do 1974. Dzięki nim możliwe było wyeksponowanie południowej części fundamentów muru obwodowego oraz fundamentów pałacu. Z zamku średniowiecznego zachowała się także, częściowo zrekonstruowana kaplica związana z opactwem pod wezwaniem św. Krzyża.

 

 

J.A.K  16.11.2008