ZAMEK KRZYŻTOPÓR
Ujazd

Zamek Krzyżtopór w Ujeździe
Ruiny ogromnej, monumentalnej, ufortyfikowanej rezydencji magnackiej Ossolińskich z XVII wieku, położone w niewielkiej wiosce o nazwie Ujazd, na Wyżynie Sandomierskiej.

Wieś Ujazd po raz pierwszy wzmiankowana była w starych dokumentach klasztornych w latach 1174-1176. Dotyczyły one uposażenia klasztoru w Jędrzejowie. Kolejna wzmianka w dokumentach, pochodząca z 1210 roku dotyczyła odnowienia przywilejów klasztoru. W XV wieku Ujazd przeszedł na własność rodu Oleśnickich herbu Dębno a w XVI wieku należał do rodu Zborowskich. Od 1584 roku stał się własnością rodu Ossolińskich. W 1619 roku Zbigniew Ossoliński przekazał Ujazd swojemu synowi – Krzysztofowi Ossolińskiemu.

Inicjatorem budowy zamku w Ujeździe był starosta stopnicki , podkomorzy a później wojewoda sandomierski - Krzysztof Ossoliński herbu Topór. Jego zamierzeniem – była budowa wspaniałej rezydencji, która swoim rozmachem zaćmiłaby inne siedziby magnackie w kraju oraz przewyższałaby bogactwem zamek w Ossolinie, będący własnością jego brata – Jerzego Ossolińskiego.
Na miejsce pod budowę przyszłej rezydencji wybrano północno-zachodnie zbocze niewielkiego wzgórza, otoczone podmokłą, zalewową doliną rzeczki Koprzywianki. Nie ma pełnej zgodności co do terminu rozpoczęcia prac budowlanych ale orientacyjnie można przyjąć rok 1621 za początek budowy. Do nadzoru nad całością prac zatrudniono szwajcarskiego architekta Wawrzyńca Senesa. Prawdopodobnie jednak autorem projektu był ktoś inny i z pewnym prawdopodobieństwem można zakładać, że mógł nim być sam Krzysztof Ossoliński.
Budowę zapoczątkowały prace ziemne polegające na splantowaniu części południowej wzgórza oraz zdjęciu warstwy ziemi pokrywającej skalne podłoże i podmurowaniu go w części północnej – dzięki czemu otrzymano rozległy spłaszczony teren pod przyszłą budowę. Wznoszenie ogromnej, ufortyfikowanej rezydencji zapewne przebiegało etapami. Prawdopodobnie w pierwszym etapie budowy zakończonym w 1631 roku powstał zasadniczy zrąb pięciobocznej fortyfikacji ze skrzydłami bocznymi i bramą wjazdową. Natomiast w drugim etapie zakończonym w roku 1644 wzniesiono monumentalny pałac. Po zakończeniu budowy fortyfikacji i pałacu założono ogromny park usytuowany poprzecznie do osi zamku i ulokowany poza obrębem murów i wałów, po stronie północno-zachodniej założenia.

Zasadniczy zrąb założenia powstał na planie regularnego, nieco wydłużonego pięcioboku. Otoczony został wałem ziemnym wzmocnionym kamiennym murem oporowym z bastionami ma styku ramion pięcioboku. Koroną wału poprowadzono drogę wałową łączącą stanowiska - tzw. ławy strzeleckie, wzmocnione murowanymi przedpiersiami. W narożach założenia znajdowały się bastiony z których cztery wypełnione były ziemią, natomiast piąty, północny z charakterystycznie ściętym narożnikiem wyposażony był w głębokie kazamaty.
Bastiony po stronie południowej założenia wyposażone były w ziemne kawaliery przeznaczone na stanowiska artyleryjskie. Takie ich umiejscowienie umożliwiało skuteczną obronę przedpola od strony wjazdu do zamku. Bastiony nosiły charakterystyczne nazwy własne:
- południowo-wschodni – Bastion „Smok”,
- południowo-zachodni - Bastion „Szary Mnich”,
- północno-wschodni – Bastion „Oto dla Ciebie”,
- północno-zachodni – Bastion „Korona”
- północny – Bastion „Rondel” („Wysoki Barbakan”).

Bastion północny o charakterze reprezentacyjnym wyposażony w ośmioboczną wieżę i kazamaty był połączony poterną z dziedzińcem wewnętrznym.
Całość założenia otoczona była fosą częściowo wykutą w skale. Ze względu na występujące różnice poziomów dna fosy w różnych częściach założenia, fosa raczej nie mogła być wypełniona wodą, przynajmniej w całości.
Wjazd do zamku umieszczony był w kurtynie południowo-wschodniej. W jej centralnej części posadowiono prostokątny, dwukondygnacyjny budynek bramny z wysuniętą przed jego lico wysoką wieżą. Wieża ta zbudowana na planie prostokąta o lekko ściętych narożach i oskarpowanych ścianach posiadała zegar oraz ozdobny portal z czarnego marmuru. Po bokach otworu bramnego umieszczono płaskorzeźby o symbolicznym znaczeniu: krzyż i topór. Krzyż prawdopodobnie miał stanowić symbol kontrreformacji a topór to znak herbowy rodu Ossolińskich. Nad furtą dla pieszych w bramie wjazdowej widnieje data 1631 rok – oznaczająca prawdopodobnie termin zakończenia pierwszego etapu budowy fortyfikacji w Ujeździe. Przed bramą znajdował się most pierwotnie, prawdopodobnie zwodzony a w późniejszym terminie kamienny, arkadowy. Przed mostem widoczna jest kamienna płyta która być może mogła stanowić podstawę rawelinu broniącego dostępu do bramy.
Do murów kurtynowych po stronie wewnętrznej dostawiono długie jednopiętrowe budynki: dwa w kurtynie południowej, po obu stronach budynku bramnego oraz po jednym w pozostałych kurtynach. Budynki w kurtynach wschodniej i zachodniej – zajmują całą ich długość, natomiast w obu kurtynach północnych budynki przylegają tylko do połowy długości kurtyn łącząc się z północnymi narożami budynku pałacowego. Na narożach założenia w miejscu styku kurtyn postawiono czworoboczne baszty przewyższające o jedną kondygnację pozostałą zabudowę kurtyn. Budynki przylegające do kurtyn pełniły funkcje gospodarcze. W pomieszczeniach części nadziemnej ulokowano pomieszczenia dla służby i inne pomieszczenia gospodarcze a w pomieszczeniach przyziemia – piwnice i stajnie. O bogactwie i rozmachu rezydencji Ossolińskich może świadczyć wyposażenie stajni w marmurowe żłoby oraz wielkie lustra rozświetlające wnętrza pomieszczeń.
Prawdopodobnie dopiero w drugim etapie budowy w części centralnej i północnej pięciobocznego założenia posadowiono wielki, reprezentacyjny pałac. Była to budowla cztero- i trójkondygnacyjna założona na planie prostokąta z wewnętrznym eliptycznym dziedzińcem usytuowanym poprzecznie do osi założenia i połączonym wąską szyją z dziedzińcem głównym. Gmach pałacu w zasadzie był konstrukcją czteroskrzydłową z przylegającymi budynkami łącznikowymi umożliwiającymi komunikację ze skrzydłowymi budynkami gospodarczymi przylegającymi do ścian kurtyn. Zasadniczy trójskrzydłowy zrąb pałacu przypomina literę U odwróconą ramionami do wjazdu. Od strony północnej w osi założenia wyznaczonej przez linię biegnącą od budynku bramnego przez eliptyczny dziedziniec pałacowy po ośmioboczną wieżę stojącą na koronie bastionu północnego, do głównego zrębu pałacu przylega czwarte skrzydło łączące fasadę północną pałacu z ośmioboczną wieżą. Właśnie to skrzydło pałacu pełniło funkcje reprezentacyjne. Na pierwszym piętrze znajdowała się sala jadalna a dwie wyższe kondygnacje zajmowała sala balowa z wydzieloną emporą dla kapeli. Natomiast w przyziemiu znajdował się tunel łączący eliptyczny dziedziniec z pięcioboczną wieżą. Wszystkie budynki na osi głównej założenia tj. wieża bramna, główny zrąb pałacu oraz ośmioboczna wieża były czterokondygnacyjne. Do skrzydeł bocznych pałacu przylegały o jedną kondygnację niższe pomieszczenia mieszczące komnaty i kaplicę. Budynki łącznikowe stanowiące przedłużenie na boki fasady południowej pałacu były jednopiętrowe (dwukondygnacyjne) i posiadały arkadowe wjazdy prowadzące do czworobocznych, trapezoidalnych, małych dziedzińczyków gospodarczych zlokalizowanych pomiędzy skrzydłami bocznym pałacu a budynkami przylegającymi do kurtyn.
Skrzydło reprezentacyjne połączone było z ośmioboczną wieżą przewężeniem. W wieży tej być może znajdowało się pomieszczenie ze szklanym stropem, nad którym znajdowało się akwarium zasilane w wodę z pobliskiej studni lub źródełka. Niestety informacja ta nie jest potwierdzona i może okazać się dość fantastycznym wytworem wyobraźni.
Pomiędzy fasadą południową pałacu a wieżą bramną oraz budynkami przylegającymi do kurtyn w części południowej założenia znajduje się duży dziedziniec główny o kształcie trapezu. W obrębie fortyfikacji znajdują się jeszcze dwa niewielkie, trójkątne dziedzińce usytuowane pomiędzy północnym frontem budynku pałacowego (skrzydło północne i budynek łącznikowy skrzydła reprezentacyjnego) oraz murami kurtyn w północnej części założenia.
Do budowy pałacu i fortyfikacji użyto miejscowego piaskowca oraz dolomitów pozyskanych podczas wyrównywania terenu pod budowę przyszłego założenia pałacowego. Do wykończeń natomiast posłużyła cegła wypalana z miejscowej gliny.
Całe założenie pałacowo-bastionowe w Ujeździe prezentuje tzw. typ: palazzo in fortezza , tj. rezydencji zamkniętej w umocnieniach. W tym przypadku to ogromny pałac o cechach manierystycznych otoczony bastionowymi fortyfikacjami w typie nowowłoskim. Całość stanowiła silną twierdzę mogącą wytrzymać lżejsze, regularne oblężenie.

Poza obrębem fortyfikacji zamkowych, od strony północno-zachodniej przylegało regularne założenie parkowo-ogrodowe. Na obszarze 35 mórg otoczonym ogrodzeniem o bastionowym zarysie, posadzono liczne gatunki egzotycznych drzew i roślin prawdopodobnie sprowadzonych głównie z Włoch.
Pierwszy dokument potwierdzający funkcjonowanie rezydencji wystawiono w 1627 roku, czyli jeszcze przed ukończeniem pierwszego etapu jej budowy. Krzysztof Ossoliński jeszcze przed śmiercią w 1645 roku przekazał rezydencję w prezencie ślubnym swojemu synowi – Krzysztofowi Baldwinowi. Nowy właściciel nie zdążył się jednak zbytnio nacieszyć swoim nabytkiem gdyż zginął w bitwie pod Zborowem w 1649 roku w trakcie walk z Tatarami. Po jego tragicznej śmierci zamek wkrótce przeszedł w ręce Denhoffów a później krewnych Baldwina – Kalinowskich. Właścicielem Ujazdu od 1650 roku był oboźny koronny – Samuel Jerzy Kalinowski. W czasie „potopu” szwedzkiego rezydencja w Ujeździe po złożeniu deklaracji wiernopoddańczej przez Kalinowskiego została zajęta przez wojska szwedzkie pod dowództwem generała Douglasa 30 października 1650 roku. Zamek stał się w owym czasie siedzibą gubernatora obwodu – Jana von Essen i miejscem stacjonowania oddziału złożonego z 400 rajtarów. Szwedzi zajmowali zamek prawie do końca 1657 roku a opuszczając go zrabowali wyposażenie, dekorację wnętrz oraz bibliotekę.
To właśnie tego okresu dotyczy pierwszy a zarazem najstarszy, znany plan całego założenia, wykonany przez generalnego kwatermistrza wojsk szwedzkich – Eryka J. Dahlberga.
Po wycofaniu się wojsk szwedzkich Ujazd mimo dewastacji nadal jeszcze był użytkowany, początkowo przez Kalinowskich, później przez Wiśniowieckich, a od 1720 roku przez Morsztynów. Kolejnym właścicielem rezydencji został generał wojsk litewskich – Jan Michał Pac. Z jego inicjatywy dokonano niewielkiego remontu i odrestaurowania pomieszczeń w części południowej rezydencji. W odnowionych pomieszczeniach zamieszkali nowi właściciele. W czasie konfederacji barskiej ówczesny właściciel udostępnił konfederatom w 1768 roku prawe skrzydło zamku. W wyniku użytkowania a potem walk obronnych konfederatów, doszło do znacznej dewastacji, zniszczenia i spalenia zamku. Natomiast sam właściciel musiał ratować się ucieczką do Francji. Po tym wydarzeniu nieużytkowany i pozbawiony opieki zamek popadł w ruinę.
Od rodziny Paców majątek wraz ze zrujnowanym pałacem kupił biskup krakowski Kajetan Sołtyk. W posiadaniu Sołtyków Ujazd pozostawał do 1787 roku a później jako wiano Konstancji Sołtyk trafił we władanie rodu Łempickich. Łempiccy nie rezydowali i nie remontowali zrujnowanych zabudowań pałacowych traktując je, jako swego rodzaju romantyczną atrakcję.
W czasie Powstania Styczniowego ruiny magnackiej rezydencji wykorzystywane były jako kryjówka polskiego oddziału wojska po przegranej bitwie pod Szczyglicami.
W roku 1858 włości ujazdowskie wraz z ruiną pałacu nabył ród Orsettich w którego to posiadaniu pozostawały one do 1944 roku. Ze względu na stan zabudowań pałacowych pozostających w całkowitej ruinie, nowi właściciele nie zamieszkiwali na zamku lecz w jego pobliżu, w położonym po sąsiedzku ziemiańskim dworze. W międzyczasie pozostałości dawniejszej rezydencji Ossolińskich, w okresie I wojny światowej służyły za schronienie dla mieszkańców dworu w czasie toczących się w okolicy walk. Natomiast w czasie II wojny światowej, podczas okupacji niemieckiej Krzyżtopór dawał schronienie i umożliwiał testowanie broni palnej działającemu w okolicy oddziałowi partyzanckiemu - „Jędrusie”. Umożliwiał też schronienie się i bezpieczne przeczekanie walk na froncie sowiecko-niemieckim okolicznej ludności. Pod koniec działań wojennych w 1944 roku Rosjanie wykorzystywali mury zamkowe na cele magazynowe, do gromadzenia zapasów żywności przed planowaną dalszą ofensywą. Po wojnie, w 1945 roku pozostałości pałacu zostały upaństwowione i przeszły na rzecz Skarbu Państwa.

Pierwsze prace badawcze – studia nad dziejami i architekturą rezydencji przeprowadził S. Tomkiewicz jeszcze pod koniec XIX wieku. Kolejne prace badawcze prowadzone były już po zakończeniu II wojny światowej. I tak badania architektoniczne wykonał A. Gruszecki w 1962 i 1965 roku, natomiast badania archeologiczne przeprowadził J .Kuczyński w 1965 roku. Prace umożliwiające pełne rozpoznaniem struktury przestrzennej zamku przeprowadził zespół z Politechniki Krakowskiej pod kierunkiem E. Dębskiej-Śmiałowskiej w latach 1974-1983. Kontynuacją badań Kuczyńskiego zajął się zespół pracowni archeologicznej z Krakowa pod kierownictwem A. Majewskiego i prowadził je w okresie od 1973 do 1980 roku.
Pozostałości rezydencji w Ujeździe po odpowiednim przystosowaniu i zabezpieczeniu w postaci trwałej ruiny, od 1991 roku zostały udostępnione do zwiedzania. Do naszych czasów przetrwało praktycznie 90% pierwotnych murów tak, że układ założenia jest w pełni czytelny. Niestety zniszczeniu uległy prawie wszystkie sklepienia oraz dekoracje sgraffitowe ścian zewnętrznych i ozdobna kamieniarka. Nie zachował się także drzewostan założenia parkowo-ogrodowego. Jedynie zachowały się pozostałości północnej części ogrodzenia ogrodu o zarysie bastionowym i relikty muru jakiegoś pawilonu – być może oranżerii.

Obecnie ruiny ogromnej rezydencji nadal pozostają własnością Skarbu Państwa i na mocy umowy zarządzane są przez gminę Iwaniska, pozostając pod bezpośrednią pieczą Gminnego Ośrodka Kultury.

J.A.K. 2010-02-20