SMOLEŃ

Ruiny XIV wiecznego, gotyckiego zamku rycerskiego położone na jednym z najwyższych wzgórz (485 m.n.p.m.) w paśmie wzniesień Smoleńsko-Niegowskim  na Wyżynie  Krakowsko-Częstochowskiej. Usytuowane są na wysokim, wapiennym wzniesieniu porośniętym lasem w południowo-zachodniej części wsi Smoleń.

Hipoteza istnienia już w XIII wieku grodu o umocnieniach drewniano-ziemnych spalonego i zniszczonego prawdopodobnie około 1300 roku przez oddziały króla Czech Wacława II walczącego o tron polski z Władysławem Łokietkiem jest obecnie przez część historyków kwestionowana. Związane jest to z odkryciem na pobliskim wzgórzu – Biśnik reliktów budowli obronnej datowanej na koniec XIII i początek XIV wieku. Stąd nowa hipoteza, iż powyższe fakty dotyczą właśnie tej budowli a nie domniemanego grodu w Smoleniu. Potwierdzenie tej hipotezy wymaga jeszcze dalszych, kompleksowych badań.

Po raz pierwszy wzmianki dotyczące Smolenia pojawiły się w dokumentach źródłowych w 1394 roku i dotyczyły tutejszego kapelana a już w 1396 także miejscowych burgrabiów.
Nie jest znana dokładnie data budowy zamku murowanego. Prawdopodobnie jednak wzniesiony został jeszcze przed połową XIV wieku, być może w latach 1341-1347 z inicjatywy Ottona z Pilczy – wojewody sandomierskiego lub Jana z Pilczy – kasztelana radomskiego (obaj herbu Topór). W 1423 roku w dokumentach po raz pierwszy pojawiło się określenie – castrum. Smoleń stanowił w tym czasie siedzibę rodową Toporczyków od XV wieku znanych jako Pileccy.

Pierwsze założenie to nieduży, kamienny, gotycki zameczek zbudowany na planie nieregularnego czworoboku zwężającego się po stronie wschodniej. Za budulec posłużył miejscowy łamany kamień wapienny. W skład tego założenia weszły: cylindryczna, murowana wieża- stołp i niewielki dom mieszkalny otoczone murami obwodowymi.
Potężna cylindryczna wieża była prawdopodobnie najstarszym murowanym elementem założenia obronnego. Zapewne stanowiła punkt ostatecznej obrony o czym świadczą znaczne rozmiary: średnica 7,5 metra i spora wysokość, a także typowe umieszczenie wejścia do niej z poziomu korony murów. Nie jest znana pierwotna wysokość wieży zachowanej obecnie do 16 metrów wysokości. Umieszczona została w najwyższym punkcie wzgórza, w zachodniej części założenia.
Dom mieszkalny dobudowano do wieży po stronie wschodniej. Była to niewielka budowla założona na planie nieregularnego prostokąta, prawdopodobnie kilkukondygnacyjna. Całość otoczona była murami obwodowymi kilkumetrowej wysokości poprowadzonymi po krawędzi skał. Zarówno w obręb murów obwodowych jak i ścian budynku mieszkalnego włączono fragmenty naturalnie położonych wapiennych skał. Wejście na zamek znajdowało się w południowej kurtynie murów obwodowych i prowadziło po drewnianych schodkach.

Na początku XV wieku dobra pileckie wraz z zamkiem przeszły w posiadanie rodu Lelewitów, potomków Elżbiety Pileckiej i Wicentego z Granowa. Pierwszym właścicielem z tej linii był Jan z Pilicy – wojewoda krakowski. We władaniu Pileckich zamek pozostawał aż do 1563. Jeszcze w XV wieku zamek został rozbudowany o tzw. zamek dolny. Początkowo obejmował on pięcioboczne przedzamcze położone u podnóża szczytu po stronie wschodniej pełniące rolę zaplecza gospodarczego. Otoczone było potężnym murem o grubości dochodzącej do 2 metrów i zwieńczone krenelażem. Wzdłuż muru poniżej krenelaża biegł ganek dla straży. Naroża przedzamacza zabezpieczono dodatkowo przed osunięciem murów sztucznie usypanymi narożnymi skarpami. Wjazd na przedzamcze znajdował się po stronie południowej.

Na przełomie XV i XVI wieku lub już w wieku XVI powstało drugie – zachodnie przedzamcze. Założone na planie wydłużonego prostokąta, otoczone było murami obwodowymi wzmocnionymi  dwiema półbasztami i posiadało odrębną bramę wjazdową także po stronie południowej. Pełniło początkowo funkcje gospodarcze a w późniejszym okresie także mieszkalne. Tu zlokalizowano głęboką studnię wykutą w skale i obrobioną kamienną cembrowiną.

W 1563 zamek wraz z przylegającymi włościami przejął małopolski bankier Seweryn Boner pan na zamku w Ogrodzieńcu. Z jego inicjatywy zamek został przebudowany i rozbudowany w stylu renesansowym. Prawdopodobnie mniej więcej w tym czasie powiększono przedzamcze zachodnie a półbaszty wchodzące w obręb murów rozbudowano do pełnych pomieszczeń wieżowych przeznaczając je na cele mieszkalne. Powstał także nowy budynek mieszkalny w zachodnim naroży podzamcza. W murach obu przedzamczy po stronie północnej umieszczono małe furty łącząc je traktem komunikacyjnym.

W roku 1570 lub 1590 zamek nabył biskup krakowski – Filp Padniewski. Nie zamieszkał on jednak w zamku i przekazał go swojemu bratankowi kasztelanowi oświęcimskiemu -Wojciechowi Padniewskimu herbu Nowina. Ten przebywał na zamku lub folwarku położonym u jego podnóża do roku 1610 tj. do czasu ukończenia budowy renesansowej rezydencji w stylu włoskim w pobliskiej Pilicy, gdzie się przeniósł. Po tym fakcie stopniowo opuszczany zamek zaczął popadać w ruinę i pełnił w zasadzie jedynie funkcje militarne. Ostatecznie zdobyty i spalony przez wojska Karola Gustawa w trakcie ”potopu szwedzkiego”. W wyniku zniszczeń poniesionych w trakcie ostrzału artyleryjskiego mury zamkowe uległy poważnym zniszczeniom. Kolejni właściciele już nie podjęli próby odbudowy zniszczonego zamku poprzestając jedynie na doraźnych remontach. Doprowadziło to do zdecydowanego pogorszenia stanu zrujnowanej warowni i ostatecznego jej opuszczenia. A pod koniec XVIII wieku uległa dalszej dewastacji w wyniku częściowej rozbiórki przez Austriaków w celu pozyskania materiałów do budowy komory celnej.

W pierwszej połowie XIX wieku ruiny zamku zakupił naukowiec – Roman Kubicki. Dokonał on pierwszej próby oczyszczenia wzgórza zamkowego odkrywając szczątki ludzkie, fragmenty średniowiecznej broni i amunicji oraz monety z tego okresu. W kilkanaście lat później ruiny przeszły na własność Leona Epsteina ówczesnego właściciela Pilicy.

Po II wojnie światowej odgruzowano mury i zabezpieczono jako trwałą ruinę. Od 1954 roku ruiny zamku wraz z okolicą objęte zostały prawną ochroną i stanowią rezerwat krajobrazowy – „Smoleń”.

Do chwili obecnej zachowały się z zamku górnego – wieża do wysokości 16 metrów oraz kilkumetrowej wysokości mury obwodowe. Z zamku dolnego dobrze zachowane mury obwodowe obu przedzamczy, brama wjazdowa na wschodnie przedzamcze z widocznymi resztkami mechanizmu do podnoszenia bramy oraz elementy przyziemia budynków i piwnic.

Na zachodnim przedzamczu widoczna jest górna część niemal całkowicie zasypanej czworobocznej studni.

J.A.K. 2007-03-18