ZAMEK RYTRO
Ruiny zamku królewskiego z końca XIII lub przełomu XIII i XIV wieku położone na wysokim, stromym wzgórzu (463 m.n.p.m.), wznoszącym się nad prawym brzegiem Popradu.
Nie wiadomo kto
był fundatorem zamku ani w jakich okolicznościach i dokładnie kiedy został
wzniesiony. Ze względu na brak danych źródłowych z przed roku 1312 istnieje
kilka różnych hipotez jego powstania. Mianowicie mógł być wzniesiony przez:
- jednego z rycerzy rozbójników napływających w te okolice z terenu Niemiec
począwszy od X wieku;
- z inicjatywy czeskiego księcia Wacława II – zasiadającego w tym czasie na
tronie krakowskim;
- Teodora Świebodzica na mocy przywileju nadanego przez księcia Henryka
Brodatego;
- za panowania
Bolesława Wstydliwego być może w latach 1226-1279;
- kasztelana sądeckiego
Piotra Wydżgę herbu Janina w latach 1243-1255, jak donoszą przekazy Długosza.
Działalność pierwszych książąt piastowskich musiała
wiązać się z umocnieniem i obroną granic kraju oraz zabezpieczeniem szlaków
kupieckich. W pobliżu granicy, doliną Popradu przebiegał najkrótszy choć nie
najłatwiejszy szlak łączący Polskę i Węgry. Właśnie ze względu na powyższe fakty
łączy się czas i miejsce powstania zamku w Rytrze z działalnością Piastów.
Informacja pochodząca z kronik Długosza uważana jest za mało prawdopodobną i
obecnie przez większość historyków odrzucana. Bowiem w owym czasie zamek
zwłaszcza chroniący granicy, nie mógł być własnością prywatną, musiał należeć do
księcia lub być własnością królewską.
Niezależnie od powyższych hipotez przyjmuje się że,
pierwsze zapewne jeszcze drewniane fortyfikacje w dolinie Popradu, w okolicy
Rytra musiały istnieć już znacznie wcześniej. Początkowo ich funkcją była
ochrona znajdującej się tu komory celnej. Owe fortyfikacje położone były w innym
miejscu niż późniejszy zamek. W miejscu zamku być może istniał wcześniej
drewniany gródek lub niewielka fortyfikacja w postaci drewnianej stróży już w
połowie XII wieku.
Powstanie zamku murowanego datowane jest dopiero na koniec XIII lub przełom XIII
i XIV wieku. Pierwszy dokument potwierdzający istnienie zamku, w owym czasie już
królewskiego został wydany 17 kwietnia 1312 roku przez Władysława Łokietka.
Dotyczył on przywrócenia prawa poboru cła przy zamku ryterskim przez klasztor
klarysek ze Starego Sącza.
Zamek założono
na planie nieregularnym dostosowanym do ukształtowania szczytowej partii
wzgórza. Budowa zamku murowanego przebiegała w dwóch etapach. Pierwszym etapem
było założenie na kulminacji wzgórza tzw. zamku właściwego, którego początkowo
jedynym elementem murowanym była cylindryczna wieża. Poniżej zamku właściwego
powstał przygródek otoczony wałami. Powstanie cylindrycznej wieży datuje się
orientacyjnie na koniec XIII wieku. Wolnostojąca, kamienna wieża zbudowana była
z piaskowca. Nie jest znana jej pierwotna wysokość, natomiast średnica
zewnętrzna mierzona u podstawy wynosiła około 9,5 metra a średnica wewnętrzna
2,4-2,6 metra. Według Szczęsnego-Morawskiego mogła posiadać cztery poziomy:
ciemnicę spodnią, ciemnicę górną, piętro niższe wejściowe i piętro wyższe –
strażnicze. Otwór wejściowy znajdował się dość wysoko a wejście do wieży
umożliwiały spuszczone na zewnątrz wieży drabiny. Wieża spełniała w owym czasie
funkcje obserwacyjne oraz była punktem ostatecznej obrony o czym świadczy
charakterystyczne umiejscowienie otworu wejściowego.
W drugiej fazie budowy, prawdopodobnie około połowy XIV wieku wzniesiono
kamienny mur obwodowy, oddzielający trwale zamek właściwy od przygródka oraz dom
mieszkalny.
Mór grubości około jednego metra otaczający niewielki dziedziniec poprowadzono
po krawędziach szczytowej partii wzgórza. Dom mieszkalny o układzie dwudzielnym
usytuowano prostopadle do osi długiej zamku tak, że jego zachodnia ściana
stanowiła zewnętrzną ścianę założenia. Prawdopodobnie posiadał on dwie
kondygnacje z górną przeznaczoną na cele mieszkalne. Wjazd na zamek poprowadzony
przez murowaną bramę umieszczono w południowym murze kurtynowym lub po
wschodniej stronie cylindrycznej wieży. Założenie obronne od strony wschodniej
dodatkowo chronił wał ziemny i sucha fosa oddzielające je od pozostałej części
wzgórza. Do budowy zamku posłużył piaskowiec łączony lepiszczem krzemionkowym na
zaprawie wapiennej.
W XIV wieku
zamek w Rytrze pełnił funkcje:
- ochrony komory celnej na drodze wodnej i lądowej,
- obrony tzw. „traktu popradzkiego”- najkrótszego szlaku z Polski na Węgry,
- obrony terenów przygranicznych.
Za czasów
panowania Kazimierza Wielkiego zamek stanowił własność królewską. Prawdopodobnie
został w tym czasie rozbudowany. Od początku XV wieku pozostawał we władaniu
dzierżawców i stanowił siedzibę starostów nowosądeckich. Początkowo Jakusza z
Boturzyna herbu Czewoja, potem przedstawicieli rodu Toporczyków którzy od nowej
siedziby rodowej przyjęli miano Ryterskich. W trakcie użytkowania przez
starostów zamek był przebudowywany i modernizowany w celu wzmocnienia walorów
obronnych i przystosowania do użycia broni palnej. W tym czasie przebudowano
budynek mieszkalny wyposażając go w basteję ze strzelnicami dla broni palnej a
na początku XVI wieku wzniesiono niewielką basteję artyleryjską po stronie
wschodniej założenia obok wieży cylindrycznej.
Jednym z ostatnich dzierżawców i administratorów zamku był Piotr Kmita –
marszałek wielki koronny, wojewoda krakowski. Z przekazów współczesnego mu
Marcina Bielskiego wiadomo, że w 1580 roku zamek był już w znacznym stopniu
zrujnowany. Potwierdza to także tekst lustracji z lat 1616-1617. Przyczyną
utraty znaczenia strategicznego i ostatecznie upadku zamku w Rytrze było
przesunięcie granicy państwa dalej na południe i przejęcie roli obrony terenów
pogranicznych przez nowopowstałe starostwo spiskie na początku XVI wieku Nie
mniejsze znaczenie miał także rozwój sztuki wojennej związany z wprowadzeniem
ciężkich dział i ręcznej broni palnej oraz zaniedbania starostów barcickich. Od
tej pory zamek już nie zamieszkany pozostawał w ruinie Prawdopodobnie
ostatecznie zdewastowany został w czasie „potopu szwedzkiego” przez sojusznika
Szwedów – Jerzego II Rakoczego. Według lustracji przeprowadzonej w roku 1658 - z
zamku pozostało tylko trochę murów na wysokiej górze.
W czasie zaborów teren na którym znajdowały się resztki zrujnowanego zamku podlegał Komorze- czyli austriackiemu skarbowi państwa. Jeszcze w połowie XIX wieku czytelne było rozplanowanie założenia a mury zachowane były do wysokości 1,2-3,5 metra na całej długości obwodu. Wysokość wieży dochodziła do 8-9 metrów.
Pierwsze badania archeologiczne w obrębie ruin zamku przeprowadził Andrzej Żaki w roku 1966. W latach siedemdziesiątych przeprowadzono niezbyt fortunne prace konserwatorskie. Polegały one na łataniu wyrw w wieży materiałem pozyskanym z rozbiórki murów obwodowych. Środek wieży natomiast wypełniono gruzem. Ze względu na brak zabezpieczenia pozostałości wieży od góry, lejąca się do środka woda spowodowała w okresie zimowym rozsadzenie murów od środka. W późniejszym okresie częściowo zrekonstruowano mury obwodowe. W 1966 roku prace badawcze w ruinach zamku prowadziła ekipa A. Szybowicza.
Do chwili obecnej zachowały się mało czytelne fragmenty muru obwodowego, który w znacznej części obsunął się z krawędzi zbocza i nie dotrwał do naszych czasów. Fragment jednej ze ścian budynku mieszkalnego w części północnej założenia oraz cylindryczna wieża zachowana do wysokości 8 metrów. W południowo-wschodniej części widoczne są fundamenty prawdopodobnie bastei lub innego budynku o nieznanym przeznaczeniu. Obecnie na terenie wzgórza zamkowego prowadzone są prace zabezpieczające pozostałości zamku.
J.A.K. 2008-04-28