Strona główna zamku - kliknij jeśli nie widzisz linków po bokach

ZAMEK RYTRO


Ruiny zamku królewskiego z końca XIII lub przełomu XIII i XIV wieku położone na wysokim, stromym wzgórzu (463 m.n.p.m.), wznoszącym się nad prawym brzegiem Popradu.

Nie wiadomo kto był fundatorem zamku ani w jakich okolicznościach i dokładnie kiedy został wzniesiony. Ze względu na brak danych źródłowych z przed roku 1312 istnieje kilka różnych hipotez jego powstania. Mianowicie mógł być wzniesiony przez:
- jednego z rycerzy rozbójników napływających w te okolice z terenu Niemiec począwszy od X wieku;
- z inicjatywy czeskiego księcia Wacława II – zasiadającego w tym czasie na tronie krakowskim;
- Teodora Świebodzica na mocy przywileju nadanego przez księcia Henryka Brodatego;
- za panowania Bolesława Wstydliwego być może w latach 1226-1279;
- kasztelana sądeckiego Piotra Wydżgę herbu Janina w latach 1243-1255, jak donoszą przekazy Długosza.

Działalność pierwszych książąt piastowskich musiała wiązać się z umocnieniem i obroną granic kraju oraz zabezpieczeniem szlaków kupieckich. W pobliżu granicy, doliną Popradu przebiegał najkrótszy choć nie najłatwiejszy szlak łączący Polskę i Węgry. Właśnie ze względu na powyższe fakty łączy się czas i miejsce powstania zamku w Rytrze z działalnością  Piastów.
Informacja pochodząca z kronik Długosza uważana jest za mało prawdopodobną i obecnie przez większość historyków odrzucana. Bowiem w owym czasie zamek zwłaszcza chroniący granicy, nie mógł być własnością prywatną, musiał należeć do księcia lub być własnością królewską.

Niezależnie od powyższych hipotez przyjmuje się że, pierwsze zapewne jeszcze drewniane fortyfikacje w dolinie Popradu, w okolicy Rytra musiały istnieć już znacznie wcześniej. Początkowo ich funkcją była ochrona znajdującej się tu komory celnej. Owe fortyfikacje położone były w innym miejscu niż późniejszy zamek. W miejscu  zamku być może istniał wcześniej drewniany gródek lub niewielka fortyfikacja w postaci drewnianej stróży już w połowie XII wieku.
Powstanie zamku murowanego datowane jest dopiero na koniec XIII lub przełom XIII i XIV wieku. Pierwszy dokument potwierdzający istnienie zamku, w owym czasie już królewskiego został wydany 17 kwietnia 1312 roku przez Władysława Łokietka. Dotyczył on przywrócenia prawa poboru cła przy zamku ryterskim przez klasztor klarysek ze Starego Sącza.

Zamek założono na planie nieregularnym dostosowanym do ukształtowania szczytowej partii wzgórza. Budowa zamku murowanego przebiegała w dwóch etapach. Pierwszym etapem było założenie na kulminacji wzgórza tzw. zamku właściwego, którego początkowo jedynym elementem murowanym była cylindryczna wieża. Poniżej zamku właściwego powstał przygródek otoczony wałami. Powstanie cylindrycznej wieży datuje się orientacyjnie na koniec XIII wieku. Wolnostojąca, kamienna wieża zbudowana była z piaskowca. Nie jest znana jej pierwotna wysokość, natomiast średnica zewnętrzna mierzona u podstawy wynosiła około 9,5 metra a średnica wewnętrzna 2,4-2,6 metra. Według Szczęsnego-Morawskiego mogła posiadać cztery poziomy: ciemnicę spodnią, ciemnicę górną, piętro niższe wejściowe i piętro wyższe – strażnicze. Otwór wejściowy znajdował się dość wysoko a wejście do wieży umożliwiały spuszczone na zewnątrz wieży drabiny. Wieża spełniała w owym czasie funkcje obserwacyjne oraz była punktem ostatecznej obrony o czym świadczy charakterystyczne umiejscowienie otworu wejściowego.
W drugiej fazie budowy, prawdopodobnie około połowy XIV wieku wzniesiono kamienny mur obwodowy, oddzielający trwale zamek właściwy od przygródka oraz dom mieszkalny.
Mór grubości około jednego metra otaczający niewielki dziedziniec poprowadzono po krawędziach szczytowej partii wzgórza. Dom mieszkalny o układzie dwudzielnym usytuowano prostopadle do osi długiej zamku tak, że jego zachodnia ściana stanowiła zewnętrzną ścianę założenia. Prawdopodobnie posiadał on dwie kondygnacje z górną przeznaczoną na cele mieszkalne. Wjazd na zamek poprowadzony przez murowaną bramę umieszczono w południowym murze kurtynowym lub po wschodniej stronie cylindrycznej wieży. Założenie obronne od strony wschodniej dodatkowo chronił wał ziemny i sucha fosa oddzielające je od pozostałej części wzgórza. Do budowy zamku posłużył piaskowiec łączony lepiszczem krzemionkowym na zaprawie wapiennej.

W XIV wieku zamek w Rytrze pełnił funkcje:
- ochrony komory celnej na drodze wodnej i lądowej,
- obrony tzw. „traktu popradzkiego”- najkrótszego szlaku z Polski na Węgry,
- obrony terenów przygranicznych.

Za czasów panowania Kazimierza Wielkiego zamek stanowił własność królewską. Prawdopodobnie został w tym czasie rozbudowany. Od początku XV wieku pozostawał we władaniu dzierżawców i stanowił siedzibę starostów nowosądeckich. Początkowo Jakusza z Boturzyna herbu Czewoja, potem przedstawicieli rodu Toporczyków którzy od nowej siedziby rodowej przyjęli miano Ryterskich. W trakcie użytkowania przez starostów zamek był przebudowywany i modernizowany w celu wzmocnienia walorów obronnych i przystosowania do użycia broni palnej. W tym czasie przebudowano budynek mieszkalny wyposażając go w basteję ze strzelnicami dla broni palnej a na początku XVI wieku wzniesiono niewielką basteję artyleryjską po stronie wschodniej założenia obok wieży cylindrycznej.
Jednym z ostatnich dzierżawców i administratorów zamku był Piotr Kmita – marszałek wielki koronny, wojewoda krakowski. Z przekazów współczesnego mu Marcina Bielskiego wiadomo, że w 1580 roku zamek był już w znacznym stopniu zrujnowany. Potwierdza to także tekst lustracji z lat 1616-1617. Przyczyną utraty znaczenia strategicznego i ostatecznie upadku zamku w Rytrze było przesunięcie granicy państwa dalej na południe i przejęcie roli obrony terenów pogranicznych przez nowopowstałe starostwo spiskie na początku XVI wieku Nie mniejsze znaczenie miał także rozwój sztuki wojennej związany z wprowadzeniem ciężkich dział i ręcznej broni palnej oraz zaniedbania starostów barcickich. Od tej pory zamek już nie zamieszkany pozostawał w ruinie  Prawdopodobnie ostatecznie zdewastowany został w czasie „potopu szwedzkiego” przez sojusznika Szwedów – Jerzego II Rakoczego. Według lustracji przeprowadzonej w roku 1658 - z zamku pozostało tylko trochę murów na wysokiej górze.

W czasie zaborów teren na którym znajdowały się resztki zrujnowanego zamku podlegał Komorze- czyli austriackiemu skarbowi państwa. Jeszcze w połowie XIX wieku czytelne było rozplanowanie założenia a mury zachowane były do wysokości 1,2-3,5 metra na całej długości obwodu. Wysokość wieży dochodziła do 8-9 metrów.

Pierwsze badania archeologiczne w obrębie ruin zamku przeprowadził Andrzej Żaki w roku 1966. W latach siedemdziesiątych przeprowadzono niezbyt fortunne prace konserwatorskie. Polegały one na łataniu wyrw w wieży materiałem pozyskanym z rozbiórki murów obwodowych. Środek wieży natomiast wypełniono gruzem. Ze względu na brak zabezpieczenia pozostałości wieży od góry, lejąca się do środka woda spowodowała w okresie zimowym rozsadzenie murów od środka. W późniejszym okresie częściowo zrekonstruowano mury obwodowe. W 1966 roku prace badawcze w ruinach zamku prowadziła ekipa A. Szybowicza.

Do chwili obecnej zachowały się mało czytelne fragmenty muru obwodowego, który w znacznej części obsunął się z krawędzi zbocza i nie dotrwał do naszych czasów. Fragment jednej ze ścian budynku mieszkalnego w części północnej założenia oraz cylindryczna wieża zachowana do wysokości 8 metrów.  W południowo-wschodniej części widoczne są fundamenty prawdopodobnie bastei lub innego budynku o nieznanym przeznaczeniu. Obecnie na terenie wzgórza zamkowego prowadzone są prace zabezpieczające pozostałości zamku. 

 

 

J.A.K. 2008-04-28