ZAMEK RABSZTYN

Ruiny XIII-wiecznego gotyckiego zamku rycerskiego położone na wysokiej, niedostępnej skale wapiennej oraz ruiny XVII wiecznej, barokowej, możnowładczej rezydencji usytuowane poniżej, u podnóża wapiennego ostańca.

Ze względu na brak danych źródłowych nie znamy na dzień dzisiejszy ani daty powstania pierwszych fortyfikacji, ani ich fundatora. Zapewne pierwsze umocnienia, jeszcze drewniane postawiono na szczycie górującego nad okolicą, wapiennego ostańca w XIII wieku a być może nawet jeszcze w wieku XII. Powszechnie przyjmuje się za inicjatorów budowy pierwszej drewnianej warowni na skale Toporczyków z Morawicy. Prawdopodobnie umocnienia te miały charakter strażnicy przygranicznej. Zapewne za czasów panowania Kazimierza Wielkiego strażnica ta weszła w skład tworzonego przez króla systemu obrony granic od strony Śląska. Konieczność wzmocnienia przygranicznej strażnicy spowodowała zastąpienie dotychczasowych drewnianych umocnień nowymi, gotyckimi, wzniesionymi z kamienia. Jednak taki bieg wydarzeń powinien znaleźć odzwierciedlenie w polskich kronikach, natomiast ani w kronice Jana Długosza ani też Janka z Czarnkowa nie ma ani słowa o wzniesieniu zamku w Rabsztynie za jego panowania.
Zamek rabsztyński w XIV wieku pełnił poza funkcją obrony granic także funkcje ochrony szlaku handlowego oraz obrony ważnego gospodarczo rejonu uprzednio bronionego przez gród w Starym Olkuszu.

Gotycki zamek posadowiony na szczycie skały założono na nieregularnym narysie uzależnionym od ukształtowania szczytowych partii wzgórza. W skład fortyfikacji weszła wysoka, cylindryczna wieża (donżon) usytuowana w części zachodniej założenia, na skraju skały oraz bliżej nieznany budynek mieszkalny usytuowany naprzeciw wieży. Całość otoczono murami biegnącymi po krawędziach skały. Przedzamcze usytuowane poniżej skały po stronie południowej otoczone było początkowo jedynie wałami z płotem i częstokołem. W czasach późniejszych płot i częstokół zastąpiono murem obwodowym. Za budulec podobnie jak w pozostałych zamkach tego rejonu posłużył miejscowy kamień wapienny.

Pierwsze wzmianki w dokumentach potwierdzające istnienie zamku pochodzą z 1396 roku. W ostatnich latach XIV wieku zamek został przekazany przez ówczesnego króla Władysława Jagiełłę pod zastaw wojewodzie krakowskiemu – Spytkowi z Melsztyna herbu Leliwa. Na początku XV wieku próbę odkupienia zamku podjął Piotr Szafraniec z pobliskiej Pieskowej Sakały, jednak zamek pozostał nadal we władaniu Melsztyńskich. W 1412 roku dokonano przebudowy wieży zamkowej oraz wykopano studnię zamkową. W posiadaniu rodu Melsztyńskich zamek w Rabsztynie pozostawał do roku 1441 kiedy to wraz z pozostałymi ich dobrami został skonfiskowany za udział w buncie przeciw władzy królewskiej i przywództwo polskim husytom. Sami Melsztyńscy zaś pozbawieni zostali tytułu szlacheckiego. Po konfiskacie zamek stał się siedzibą starostwa niegrodowego. W XV wieku zamek stanowiąc wiano Jadwigi z Książa przeszedł we władanie Andrzeja Tęczyńskiego wywodzącego się z rodu Toporzyków. W roku 1442 ze względu na zły stan techniczny zamku, na zlecenie króla Władysława Warneńczyka ówczesny starosta rabsztyński A. Tęczyński dokonał niezbędnych napraw i wzmocnił dotychczasowe fortyfikacje. Między innymi wybudowano wtedy ceglaną nadbudówkę na gotyckiej wieży zamkowej. Syn Andrzeja – Jan Tęczyński – przybrał nazwisko wywodzące się od posiadanych przez siebie włości i odtąd jego ród zwany był Rabsztyńskim. Po wygaśnięciu tej linii rodu w roku 1509, zamek nabył Andrzej z Kościelca w roku 1511 a w niedługim czasie potem, w roku 1515 zamek stał się własnością Seweryna Bonera. We władaniu tego rodu zamek rabsztyński pozostawał przez trzy pokolenia.

Druga połowa XVI wieku to lata świetności zamku. Systematycznie rozbudowywany do końca XVI wieku zajmował praktycznie już całe wzgórze. O znaczeniu rodu i świetności zamku świadczy fakt, że w roku 1573 Bonerowie gościli króla Henryka Walezego w drodze do Krakowa. Natomiast w 1587 roku załoga zamku pod dowództwem kozackiego pułkownika Gabriela Hołubka rozbiła oddział wojsk śląskich idący na odsiecz i transportujący zaopatrzenie dla głównych sił austriackiego arcyksięcia, pretendenta do polskiego tronu – Maksymiliana Habsburga.
Kolejnym starostą rabsztyńskiego zamku został w 1592 roku marszałek Mikołaj Wolski. Prawdopodobnie za czasów jego władania nastąpiła kolejna przebudowa i rozbudowa starego zamku oraz przebudowa pomieszczeń w obrębie dziedzińca. Jednak zapewne dopiero kolejny starosta, marszałek wielki koronny – Zygmunt Myszkowski w początkach XVII wieku przebudował gotycki zamek we wspaniałą, renesansową, magnacką rezydencję. Przed 1615 rokiem u podnóża skalnego ostańca po stronie południowo-wschodniej wzniesiono zamek dolny. W skład zabudowy zamku dolnego wszedł trójskrzydłowy pałac, wybudowany w stylu późnego renesansu, otaczający z trzech stron nowy, większy dziedziniec oraz podpiwniczony budynek bramny. Nowy dziedziniec, otwarty od strony zachodniej przylegał do starszego dziedzińca zamku górnego, położonego po południowej stronie skały. Prawdopodobnie oba dziedzińce oddzielone były murem. Okazały pałac posiadał trzy skrzydła mieszkalne o dwóch lub trzech kondygnacjach oraz miał około czterdziestu bogato wyposażonych komnat. Wjazd do zamku znajdował się po stronie północnej i poprowadzony był przez drewniany most zwodzony, wsparty na kamiennych filarach i przerzucony nad głęboką fosą. Prowadził przez podpiwniczony budynek bramny znajdujący się w obrębie północnego skrzydła pałacu. Całość założenia otoczona była od strony łagodnego podejścia szeroką fosą oraz systemem ziemnych fortyfikacji w postaci wałów, szańcy artyleryjskich i ziemnych bastei. W tym samym okresie, starszy zamek górny wzbogacony został o renesansowe detale architektoniczne. Przebudowa ta, jednak pociągnęła za sobą częściową utratę charakteru obronnego warowni przekształcając ją w rezydencję o cechach reprezentacyjnych, wyposażoną w fortyfikacje o nikłym znaczeniu militarnym.

Kres świetności rabsztyńskiej rezydencji położył potop szwedzki. W roku 1657 wycofujące się wojska szwedzkie ograbiły, spaliły i zniszczyły słabo ufortyfikowany zamek. W znacznym stopniu zniszczony zamek dolny, nie odzyskał już dawnej świetności i zamieszkiwany był już tylko częściowo. Z powodu złego stanu technicznego i trudności w dalszym użytkowaniu zamek utracił funkcje reprezentacyjnej rezydencji (lustracja z 1660 roku). Spowodowało to konieczność budowy nowej siedziby starostwa. W tym celu nieopodal zamku u podnóża wzgórza zamkowego postawiono nowy dwór starościński i folwark. Nie remontowany zamek w końcu XVII wieku popadł praktycznie w całkowitą ruinę choć niektóre, ocalałe pomieszczenia użytkowane były jeszcze do początku XIX wieku. W okresie od XVII do początku XIX wieku kolejnymi starostami rabsztyńskimi, byli: Michał Radziwiłł, Sapieha, Aleksander Wielopolski z Pieskowej Skały. Na początku XVIII wieku za sprawą ówczesnego starosty – Dominika Wielopolskiego połączono starostwo rabsztyńskie ze starostwem z Pieskowej Skały. W drugiej połowie XVIII wieku, według lustracji z 1765 i 1789 roku zamek górny był już w całkowitej ruinie (walące się mury oraz brak pokrycia wieży). Na początku XIX wieku zamek został całkowicie opuszczony i ostatecznie popadł w ruinę. Losy zamku dopełniła w drugiej połowie XIX wieku działalność „dzikich poszukiwaczy skarbów”, w wyniku której doszło do wysadzenia w powietrze części zachowanych jeszcze pomieszczeń zamku dolnego oraz średniowiecznej wieży na zamku górnym.

Wstępne badania archeologiczne na zamku rabsztyńskim przeprowadził J. Pierzak w 1993 roku.
Do naszych czasów z warowni rabsztyńskiej przetrwały: niewielkie fragmenty murów gotyckiego zamku górnego, wkomponowane w wapienne skały ostańca oraz mury magistralne, relikty ścian działowych oraz pozostałości bramy wjazdowej renesansowego zamku dolnego. Zachowały się także filary mostu zwodzonego, dobrze widoczny jest zarys fosy oraz szańce artyleryjskie usytuowane na zewnątrz fosy po stronie zachodniej, południowej i południowo-wschodniej.
Od paru lat ruiny są porządkowane a mury zabezpieczane i wzmacniane.
 

J.A.K. 2009-07-13