Strona głowna zamku Olsztyn - kliknij jesli nie widzisz menu po bokach

OLSZTYN k/Częstochowy


Ruiny jednego z największych i najlepiej ufortyfikowanych XIV-wiecznych zamków królewskich na jurze krakowsko-częstochowskiej. Położone na najwyższym w rejonie grzbiecie skalnym nazywanym Słonecznymi Skałami, na południowy wschód od obecnej lokalizacji wsi Olsztyn. Reprezentują nietypowy i unikalny, jeśli nie jedyny w Polsce charakter warowni skalno-wyżynnej typu jaskiniowego.

Według badań archeologicznych pierwsze umocnienienia w obrębie wzgórza zamkowego powstały już w XI wieku. Grodzisko otoczone wałem drewniano-ziemnym ulokowane zostało w najwyższym punkcie grzbietu skalnego, tj. na terenie późniejszego zamku górnego. Grodzisko to funkcjonowało do XII wieku, po czym w niewyjaśnionych okolicznościach zostało spalone. Prawdopodobnie miało to miejsce w okresie rozbicia dzielnicowego. Zostało ono jednak wkrótce odbudowane i być może już w XIII wieku wewnątrz pierścienia drewniano-ziemnych wałów stanęła cylindryczna, murowana wieża.
Powstanie zamku murowanego w Olsztynie wiązane jest z działalnością Kazimierza Wielkiego - jak podają znamienici polscy kronikarze: Janko z Czarnkowa i Długosz. Lecz według obiektywnych danych historycznych oraz badań archeologicznych zakłada się, że w obrębie wzgórza zamkowego około roku 1306 została wzniesiona pierwsza stanica. Z kolei badania archeologiczne przeprowadzone na terenie zamku w obrębie wieży - zwanej obecnie "Starościńską" lub "Sołtysią" określiły termin jej powstania na XII wiek.
Znamienny jest fakt, że przed wiekiem XIV olsztyński zamek nie figuruje w żadnych dokumentach, natomiast znany jest już z tego okresu zamek w Przymiłowicach (wieś odległa o około 6 km od Olsztyna). Jednak badania sondażowe nie potwierdziły żadnych budowli obronnych w okolicy wymienionej wsi. Nasuwa to dwie możliwe hipotezy:
- zamek w Przymiłowicach można utożsamić z inną bliżej nieznaną budowlą obronną, powstałą po spaleniu XII wiecznego grodu, lub powstałą na początku XIV wieku strażnicą; w takim wypadku jego częścią mogła być XIII wieczna wieża cylindryczna
- pozostałością zamku w Przymiłowicach jest tzw. "Wieża Sołtysia" (prawdopodobnie zbudowana przez Jana Muskatę) także zlokalizowana w obrębie wzgórza zamkowego ale nieco w innym miejscu.
Być może obiekt określany jako zamek w Przymiłowicach użytkowany był za Władysława Łokietka.
Przyjmując którąkolwiek z powyższych hipotez należy przypuszczać, że Kazimierz Wielki nie był inicjatorem budowy zamku lecz jego rozbudowy. Prawdopodobnie z jego inicjatywy pierwotny drewniany gród z pojedynczą kamienną wieżą obronną przebudowano w okresie pomiędzy rokiem 1343 a 1356 w silnie ufortyfikowaną gotycką warownię.
Po rozbudowie zamek olsztyński stał się kluczowym punktem obrony na pograniczu ze Śląskiem a zarazem ze względu na swoje rozmiary zapewniał bezpieczeństwo i schronienie okolicznym mieszkańcom na wypadek najazdu. Pełnił także funkcję więzienia starościńskiego. W lochu tego zamku w roku 1358 lub 1360 osadzony został - skazany na śmierć głodową za rozboje i spiskowanie wojewoda poznański Maciej Borkowic.

Pierwszym wzmiankowanym w dokumentach burgrabią był Zbyszko (tytułowany burgrabia de Olstein). W tym też czasie pojawił się Olsztyn w średniowiecznych dokumentach pod nazwą Holstein (w wolnym tłumaczeniu- skalna twierdza). Za czasów Kazimierza Wielkiego warownia olsztyńska składała się już z:
- zamku górnego z XIII wieczną wieżą i domem mieszkalnym połączonych murem obronnym tworząc mały dziedziniec;
- zamku dolnego (podzamcza) otoczonego murami (tworząc tzw. dziedziniec duży);
- majdanu gospodarczego.
Zamek górny - założony na planie nieregularnego czworoboku umieszczony był w najwyższym punkcie wzniesienia. Do jego budowy wykorzystano materiał którego w okolicy było pod dostatkiem - tj. łamany wapień jurajski. Najstarszą częścią zamku była cylindryczna, potężna wieża-stołp z XIII wieku umieszczona w południowo-wschodnim narożu założenia. Pierwotnie sięgała około 20 m. wysokości, 8 m. średnicy i 4 m. grubości muru, z wejściem na wysokości około 8 m. od jej podstawy. Obok wieży umieszczono murowaną okrągłą cysternę na wodę. Po stronie północnej stanął nieregularny trójkondygnacyjny dom mieszkalny (pallatium) połączony z wieżą pomostem drewnianym lub gankiem. Mury łączące wieżę z domem mieszkalnym wydzieliły niezbyt wielki dziedziniec. Wejście na zamek górny usytuowano obok wieży - prawdopodobnie po stronie zachodniej. Na zamku górnym poza pomieszczeniami starosty znalazła się jeszcze kaplica. Zamek górny zajmował niewielką powierzchnię około 500 m kwadratowych.
Zamek dolny - także założony na planie nieregularnym, otoczony został murami grubości około 2 metrów. Wjazd na podzamcze z majdanu gospodarczego znajdował się po stronie południowo-wschodniej.
Majdan gospodarczy - na planie nieregularnego czworoboku po stronie południowo-wschodniej zamku dolnego obwiedziony murem. Tu prawdopodobnie znalazły się pomieszczenia gospodarcze, stajnie, cegielnia, młyn, kuźnia oraz domy rzemieślników. Wjazd na majdan znajdował się po stronie północno-wschodniej założenia i prowadził przez most wsparty na kamiennych filarach. Budynek bramny znajdował się poza linią murów i wkomponowany był w linię obwałowań być może zabezpieczonych ostrokołem.
Być może już w tym okresie stanęła baszta na skale chroniąca z góry budynek bramny.

Dość tajemniczo przedstawia się funkcja "Wieży Starościńskiej" datowanej na XII lub XIII wiek. W omawianym czasie wieża ta nie mogła być włączona w system murów czy obwałowań zamku. Być może to pozostałość innej starszej fortyfikacji.

Po śmierci Kazimierza Wielkiego król Ludwig Węgierski w roku 1370 oddał ziemię wieluńską wraz z zamkiem w lenno księciu Władysławowi Opolczykowi w zamian za poparcie jego planów dynastycznych. Jednak separatystyczna polityka tego księcia i tendencje do współpracy z Krzyżakami spowodowały zbrojną wyprawę i odbicie zamku po kilkudniowym oblężeniu przez króla Władysława Jagiełłę w roku 1391 lub 1393 (różne daty w piśmiennictwie). Po powrocie zamku pod panowanie prawowitego króla, Jagiełło umieścił na zamku stałą załogę i ustanowił tam siedzibę starostwa niegrodowego. Zamek zaś przekazał w dzierżawę Janowi Odrowążowi ze Szczekocin herbu Ostoja.
Za czasów starosty Mikołaja z Przyszowa (starosta olsztyński i krzepicki oraz wojewoda krakowski) rozbudowano fortyfikacje w kierunku południowo-zachodnim (zamek dolny). W tym czasie zamek olsztyński stał się jedną z największych fortyfikacji broniących polskich rubieży. Zyskał stałą 23 osobową załogę, wzmacnianą w razie zagrożenia wojennego. W latach 1442-1457 zamek odegrał ważną rolę w odpieraniu ataków w trakcie najazdów książąt śląskich. Miało to szczególne znaczenie w roku 1455, kiedy w czasie najazdu złupiono i spalono Mstów i okolicę.

Ze względu na rosnące znaczenie i funkcje zamku w 1488 roku powstało u jego stóp miasto. Od XV wieku rozpoczął się okres dynamicznych modernizacji oraz kolejnych rozbudów zamku. Za czasów starosty Mikołaja Szydłowieckiego podwyższono wieżę zamku górnego do 26 m. wysokości. Ośmioboczna, ceglana nadbudowa umożliwiła powiększenie pola obserwacji oraz zwiększenie pola ostrzału z ciężkiej broni ręcznej. Kolejne rozbudowy i przebudowy na zamku miały miejsce w latach 1508-1532 (M. Szydłowiecki - starosta olsztyński) oraz 1540-1551 (P. Opaliński). Za czasów starosty Opalińskiego nastąpiła znaczna rozbudowa zmieniająca całą część północno-wschodnią założenia. Stary dom mieszkalny zastąpiono dwoma mniejszymi trzykondygnacyjnymi. Najniższa kondygnacja jednego z nich połączona była z naturalną jaskinią umieszczoną w głównym masywie skalnym. Aby wzmocnić strop jaskinię podparto kamienną ścianą-filarem, a system jaskiń połączonych ze sztucznie wykutymi tunelami wykorzystano na magazyny prochu i żywności.

Na przełomie XV i XVI wieku rozbudowywany zamek powiększono o dwa nowe podzamcza po stronie południowo-wschodniej pierwotnego założenia oddzielone od siebie wałami. Podzamcza otoczono murami obwodowymi długości około 400 metrów włączając w ich obwód liczne wapienne skałki oraz czworoboczną wieżę "Starościńską", stojącą do tej pory samotnie po przeciwnej stronie grzbietu wzgórza Kamienne mury obwodowe wyposażone w otwory strzelnicze dla dział i broni ręcznej stanęły prawdopodobnie na miejscu wcześniejszych zapór drewniano-ziemnych. Na podzamczu stanęły wolnostojące, murowane budynki, niektóre wpasowane w otaczające skały lub wręcz zagłębione w skalne podłoże. W masywie oddzielającym gotycki majdan gospodarczy od późniejszego podzamcza wykuto dwa wejścia do podziemnych korytarzy oraz dwie dodatkowe komory. Istnieje hipoteza jak dotąd nie potwierdzona występowania połączenia podziemnego między zamkiem górnym a wieżą "Starościńską" na krańcu podzamcza. Korytarz ten miałby około 150 metrów długości.
Mniej więcej w tym samym czasie rozbudowano i powiększono budynki starego majdanu gospodarczego który stal się w zasadzie - zamkiem średnim.
Wjazd na podzamcze znajdował się od strony południowo-zachodniej i poprowadzony był obok wieży "Starościńskiej". Tak ufortyfikowany teren warowni olsztyńskiej zajmował obszar około 2000 m. kwadratowych.

O obronności zamku w jego szczytowym okresie rozkwitu świadczyło oparcie się oblężeniu wojsk arcyksięcia Maksymiliana Habsburga, ubiegającego się o tron Polski. Mimo utrzymania zamku przez dzielnych obrońców pod wodzą Kacpra Karlińskiego, zamek poważnie ucierpiał. Niestety ze względu na braki funduszy w polskim skarbie nigdy już nie przywrócono uszkodzonej warowni dawnych walorów obronnych. W dodatku w wyniku decyzji marszałka wielkiego koronnego w latach 1620-1630 dokonano częściowej rozbiórki zabudowań zamkowych - co także znacznie pogorszyło stan warowni. Zaowocowało to zdobyciem zamku przez Szwedów po krótkim oblężeniu w czasie potopu szwedzkiego w roku 1656 a sam zamek został ograbiony i zniszczony. Po tym epizodzie już nigdy nie wrócił do dawnej świetności i powoli popadał w ruinę. Według lustracji z roku 1660 budynki zamkowe groziły zawaleniem i nie nadawały się do zamieszkania.
W roku 1722 starosta Jerzy Lubomirski wydał zgodę na rozbiórkę walących się murów zamku w celu pozyskania materiału na odbudowę spalonego kościoła w Olsztynie.

Pierwsze prace rozpoznawcze w murach zamku Olsztyn przeprowadzono w latach 1959-60 oraz w 1969 roku pod kierownictwem Włodzimierza Błaszczyka. Zabezpieczenie pozostałości murów jako trwałej ruiny i udostępnienie do zwiedzania - wykonano z inicjatywy Muzeum regionalnego w Częstochowie. Kolejne archeologiczne prace wykopaliskowe na zamku przeprowadzone były w roku 1997.

Malownicze ruiny zamku wraz z przepiękną okolicą służyły jako plan filmowy, do takich filmów jak: "Rękopis znaleziony w Saragossie", "Hrabina Cosel", czy "Polonia Restituta".

Do naszych czasów z okazałej warowni zachowała się w znacznej części zabudowa zamku górnego z gotyckim domem mieszkalnym i cylindryczną wieżą-stołpem. Częściowo zrekonstruowane mury obwodowe późniejszego zamku średniego z budynkami mieszkalnymi z XV-XVI wieku zachowanymi do wysokości drugiej kondygnacji oraz filary mostu i fundamenty baszty na skale. Widoczne są jeszcze pozostałości wałów ziemnych i fos otaczających zamek średni od południa. Przetrwały także mury obwodowe podzamcza zachowane do wysokości kilkudziesięciu centymetrów, fundamenty budynków stanowiących zabudowę podzamcza oraz oczywiście dobrze zachowana, prostokątna wieża "Starościńska" do wysokości pierwszej kondygnacji.

J.A.K. 2005-12-12