ZAMEK W LUBACZOWIE

Pozostałości XVIII wiecznego murowanego dworu postawionego w miejscu zamku wzniesionego przez Kazimierza Wielkiego.

Początki stałego osadnictwa w okolicy dzisiejszego Lubaczowa sięgają VII-X wieku. We wczesnym średniowieczu, prawdopodobnie w XI wieku powstał w tym miejscu gród Lędzian, wchodzący zapewne w skład Grodów Czerwieńskich. Zbudowano go na niewielkim wzniesieniu w widłach rzek: Sołotwi i Lubaczówki. Do grodu o konstrukcji drewniano-ziemnej przylegała prawdopodobnie osada, położona u jego podnóża również otoczona wałem o podobnej konstrukcji. Miejsce to wybrano ze względu na położenie na  skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych, między innymi wiodących z Podkarpacia na Podlasie czy z Małopolski na Wołyń.

Po raz pierwszy wzmianka o istnieniu Lubaczowa pojawiła się w latopisie halicko-wołyńskim pod rokiem 1211 i dotyczyła postanowień traktatu spiskiego (prawidłowa data to jednak 1214 rok). Zgodnie z postanowieniami ugody zawartej pomiędzy królem węgierskim Andrzejem a księciem krakowskim i sandomierskim Leszkiem Białym, dotyczącej osadzenia jako władcy królestwa halickiego, węgierskiego królewicz Kolomana, polski książę otrzymał jako nabytek terytorialny ziemię przemyską. Natomiast wojewoda krakowski Pakosław Lasocic z rodu Awdańców za czynny udział w rokowaniach i wypracowaniu ugody, w nagrodę otrzymał gród Lubacew (Lubaczów).

Według relacji podawanych przez Janka z Czarnkowa i Jana Długosza, w latach 1340-1360 Kazimierz Wielki wzniósł na miejscu starego grodu warowny zamek królewski. Relacja ta choć prawdziwa wymaga pewnych sprostowań. Prawdopodobnie Kazimierz Wielki był inicjatorem budowy jedynie nowych fortyfikacji drewnianych. Warownia ta stanowiła siedzibę urzędników zarządu terytorialnego.

W 1376 Lubaczów za sprawą Mikołaja Zbyluta z Lublina uzyskał prawa miejskie (lokacja na prawie magdeburskim). Natomiast zamek od roku 1377 pozostawał pod zarządem księcia litewskiego Jerzego Narymuntowicza a potem prawdopodobnie jego syna - Iwana.  W posiadaniu tego rodu Lubaczów pozostawał do 1387 roku a już rok później, po rewindykacji od Rusi Jagiełło przekazał zamek i ziemie lubaczowskie księciu mazowieckiemu – Siemowitowi IV. Od tej pory Lubaczów wchodzący w skład księstwa bełskiego stanowił lenno Korony aż do bezpotomnej śmierci księcia Władysława II w roku 1462. Po tym wydarzeniu księstwo bełskie zostało wcielone do Królestwa Polskiego a Lubaczów stał się siedzibą powiatu i ośrodkiem kasztelani, potem starostwa grodowego, a od drugiej połowy XVI wieku starostwa niegrodowego.

Nie wiadomo jak wyglądał zamek w XIV i XV wieku ale badania archeologiczne wskazują na to, że od strony południowej całe założenie bronione było murem wzniesionym z cegły, wyposażonym zapewne w dwie wieże o konstrukcji złożonej murowano- drewnianej (dwie ściany murowane , dwie drewniane). Fortyfikacje te wzniesione zostały prawdopodobnie z inicjatywy książąt mazowieckich. Pierwszy znany, szczegółowy opis zamku pochodzi z 1534 roku. W tym czasie w skład założenia zamkowego wchodził: zamek właściwy oraz przygródek, oddzielone od siebie dwoma przekopami (fosami) nad którymi przerzucony był most. Całość była już częściowo zrujnowana o przeważającej zabudowie drewnianej. Elementy murowane wież i mur południowy oraz murowana piwnica pod czeladnią były w zasadzie już zniszczone. Na zamku właściwym drewniana zabudowa otaczała dziedziniec z trzech stron. Obwód obronny zamku stanowiły drewniane parkany wzmocnione trzema drewnianymi wieżami. Przygródek pełnił funkcje zaplecza gospodarczego. Znajdowały się tam, między innymi: stajnia, browar i łaźnia. Również przygródek otoczony był drewnianymi fortyfikacjami w których skład wchodziły parkany i trzy prawdopodobnie narożne wieże. Jeszcze w XVI wieku, do roku 1565 powiększono i rozbudowano przygródek.
Według lustracji z 1578 roku zamek prezentował się jako drewniane, czteroskrzydłowe założenie z wewnętrznym dziedzińcem oraz wjazdem poprowadzonym przez most i ufortyfikowaną bramę. Natomiast w 1622 użytkowany był na zamku piętrowy budynek z ośmioma izbami o nieznanym przeznaczeniu.

Upadek lubaczowskiego zamku zapoczątkowały liczne najazdy Tatarów, które przetaczały się przez te ziemie od końca XVI wieku do pierwszej połowy XVII wieku. W ich wyniku zamek był kilkukrotnie niszczony i palony. W drugiej połowie XVIII wieku w miejscu zniszczonego zamku wybudowano murowany, podpiwniczony dwór z oficynami być może otoczony drewnianymi umocnieniami. Funkcjonował on jednak dość krótko bo tylko do początku XIX wieku. Zburzony i rozebrany został prawdopodobnie w 1911 roku. Na jego miejscu jeszcze w XIX wieku postawiono budynki fabryczne.

Pierwsze rozpoznanie archeologiczne przeprowadzono w tym miejscu jeszcze przed wojną, bo w roku 1937 pod kierownictwem M. Śmieszko. Kolejne, dokładniejsze już badania prowadzone były w 1975 roku pod kierownictwem A. Gruszczyńskiej oraz w 1986 pod kierownictwem M. Proksa.

Do naszych czasów w miejscu gdzie stał uprzednio kazimierzowski zamek a później dwór znajduje się duży kopiec ziemny w kształcie rozległego, niskiego stożka. Widoczne są też  fragmenty podziemi (dwóch korytarzy) pochodzących z XII i XIII wieku oraz ślady umocnień. Teren dawnego dworu zajmuje obecnie park krajobrazowy administrowany od 1995 przez Muzeum Kresów w Lubaczowie. Także od 1995 roku na terenie parku oraz muzealnego parkingu prowadzone są archeologiczne prace wykopaliskowe pod kierownictwem Marcina Piotrowskiego z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Przyniosły one rewelacyjne odkrycia: bardzo dobrze zachowanych,  drewniane elementów konstrukcji wałów otaczających podgrodzie zamkowe oraz licznych znalezisk z okresu wczesnośredniowiecznego. Odkryto znaczne ilości kolorowych, szklanych bransolet z XII-XIII wieku, pierścionków, grzebieni wykonanych z kości zwierząt, relikwiarz (enkolpion) z XI-XIII wieku oraz bardzo liczne fragmenty kafli, naczyń ceramicznych i szklanych z późniejszego okresu.

notka: J.A.K. 2009-01-08